2. ФИГЫЛЬ (ГЛАГОЛ)

[_Swetlana]

[_Swetlana]

Р.Р. Нигъмәтуллина
Татар теле өйрәнүчеләргә. Кагыйдәләр һәм күнегүләр
Изучающим татарский язык. Правила и упражнения

ФИГЫЛЬ (ГЛАГОЛ)

В татарском языке глагол имеет категории залога, наклонения, времени, лица и числа. Категория вида в татарском языке не имеет четкого грамматического выражения.
Основой глагола служит форма 2 лица единственного числа повелительного наклонения.
По основе глаголы делятся на 2 группы:
1) Глаголы с основой на согласный:
бар – иди, кил – приходи.

2) Глаголы с основой на гласный:
аша – ешь, эшлә – работай.

Отрицательная основа глагола образуется от положительной формы
при помощи аффиксов -ма/-мә:
ба́рма – не ходи, ки́лмә – не приходи.

1. Образуйте отрицательную основу. Переведите.
Үрнәк: Бел – белмә (знай – не знай).
Кабатла, сора, тыңла, аңла, өйрән, укы, яз, әйт.

Множественное число 2 лица образуется при помощи аффиксов -(ы)гыз/-(е)гез.
Например: ба́р+ыгыз (идите), ки́л+егез (приходите); аша+гыз (ешьте),
эшлә+гез (работайте); ба́р+ма+гыз (не ходите), эшлә+мә+гез (не работайте).

2. Напишите глаголы, данные в упр. № 220, во множественном числе.
Үрнәк: Кабатла – кабатлагыз (повтори – повторите).

3. Напишите глаголы, данные в упр. № 220, в отрицательной форме.
Үрнәк: Бел, белмә, белмәгез (знай, знайте, не знайте).

4. Переведите.
1) Сора, сорама, сорагыз, сорамагыз.
2) Аңла, аңлагыз, аңламагыз, аңлама.
3) Өйрәнмә, өйрәнегез, өйрән, өйрәнмәгез.

5. Переведите.
1) Слушай, не слушайте, слушайте, не слушай.
2) Читай, читайте, не читайте, не читай.
3) Говорите, не говорите, говори, не говори.

6. Переведите.
а) Слушайте хорошо. Пиши красиво.
Повторите вместе.     Читай правильно.
б) Дети, не пишите, а слушайте. Марат, не кричи.
Девочка, не плачь, возьми яблоко. Мальчики, не бегайте, садитесь.

ФИГЫЛЬНЕҢ ХӘЗЕРГЕ ЗАМАН ФОРМАСЫ
(НАСТОЯЩЕЕ ВРЕМЯ ГЛАГОЛА)

Глаголы с основой на конечный согласный
образуют спрягаемую основу настоящего времени через аффиксы -а/-ә.
Например: Бар! Ул бара. – Иди! Он идет.
Кил! Ул килә. – Приходи! Он приходит.

7. Образуйте спрягаемую основу данных глаголов. Переведите.
Үрнәк: Яз! Ул яза. – Пиши! Он пишет.
Ал, өйрән, сөйләш, эч, юын, йөгер, утыр, бас.

8. Переведите.
1) Бел! Ул белә. Кем белә? Саша белә. Катя да беләме? Әйе, ул да белә. Катя яхшы беләме, Саша яхшы беләме? Катя да яхшы белә, Саша да яхшы белә. Сез дә яхшы белегез!
2) Өйрән! Дима татар теле өйрәнә. Галя, син дә татар теле өйрән! Балалар, сез дә татар теле өйрәнегез. Начар өйрәнмәгез, яхшы өйрәнегез.
3) Эч! Чиста су эчегез. Пычрак су эчмәгез. Лилия, син салкын су эчмә! Лилия җылы су эчәме? Әйе, ул җылы су эчә.

9. Переведите.
1) Пей, не пей, он пьет. 2) Вы бегите, а ты не беги. Он тоже бежит?
3) Умойся. Вы тоже умойтесь. Она тоже умывается.
4) Пиши. Он пишет. Кто пишет? Лена пишет? Лена что пишет? Лена пишет диктант?

10. Переведите.
1) Ленар күп сүзләр белә. 2) Укытучы сораулар бирә. 3) Динар дөрес җавап бирә.
4) Алия матур хәрефләр яза. 5) Ләйсән җавап бирә һәм «5» ле ала.

11. Переведите.
Ни́шли? – Что делает?
1) Йөгер! Ул йөгерә. Кем йөгерә? Кыз нишли? Кыз йөгерә. Малай да йөгерәме? Әйе, малай да йөгерә. Балалар, сез дә йөгерегез.
2) Яз! Ул яза. Кем яза? Укучы яза. Укучы нишли? Укучы яза. Укучы язамы? Әйе, укучы яза. Ул нәрсә яза? Ул хат яза. Ул диктант язамы? Юк, ул диктант түгел, ул хат яза. Ул нинди хат яза? Ул яхшы хат яза.

12. Переведите.
1) Умойся! Он умывается. Кто умывается? Что делает ребенок? Ребенок умывается. Ребенок умывается? Он чисто умывается? Да, он чисто умывается. Дети, вы тоже чисто умывайтесь.
2) Пей. Он пьет.Что он делает? Он пьет. Он пьет? Да, он пьет. Что он пьет? Он пьет чай. Кто пьет чай? Мама пьет чай. Что пьет папа? Папа пьет кофе. Что пьет кот? Кот пьет молоко. Собака тоже пьет молоко? Нет, собака пьет не молоко, она пьет воду.

Глаголы с основой на конечный гласный
образуют спрягаемую основу настоящего времени через аффиксы -ый/-и.
Например: Тыңла! Ул тыңлы́й. – Слушай! Он слушает.
Сөйлә! Ул сөйли́. – Рассказывай! Он рассказывает.

13. Напишите по образцу.
Үрнәк: Аша (ешь)! – Ул ашый (он ест).
Тыңла (слушай)! Йокла (спи)! Кабатла (повтори)! Сөйлә (рассказывай)! Эшлә (работай)! Яшә (живи)! Укы (читай)!

14. Переведите.
Укы! Ул укый. Кем укый? Апа укый. Апа нишли? Ул язамы? Юк, ул укый. Ул нәрсә укый? Ул китап укый. Ул хат укыймы? Юк, ул хат түгел, ул китап укый. Апа бик кызыклы китап укый. Кызлар, малайлар, сез дә китаплар укыгыз!

15. Переведите.
а) Ешь! Он ест. Кто ест? Мальчик ест. Мальчик ест? Да, он ест. Он ест? Он что ест? Он ест суп. Он суп ест? Да, он ест суп.
б) Он ест яйцо? Нет, он ест не яйцо, он ест суп. Он какой суп ест? Он ест вкусный суп. Он ест холодный суп? Нет, он ест не холодный, а вкусный суп.

16. Дополните ответы.
Укучы нишли? Ул яза, ... Әни нишли? Ул пешерә, ... Әти нишли? Ул эшли, ... Малай нишли? Ул уйный, ... Песи нишли? Ул йоклый, ... Әби нишли? Ул утыра, ...

17. Напишите ответ.
Ни́чек? – Как?
Әни ничек пешерә? Әби ничек бәйли? Эт ничек йөгерә? Кош ничек оча? Песи ничек йоклый? Укучы ничек укый? Автобус ничек йөри?

18. Ответьте на вопросы.
а) Кем телевизор күп карый? Кем күлмек матур тегә? Кем рәсем яхшы ясый? Кем татарча дөрес сөйләшә?
б) Нәрсә биек оча? Нәрсә тирән йөзә? Нәрсә тиз йөгерә? Нәрсә күп йоклый?

Запомните!
1) Глаголы с основой на -у/-ю образуют спрягаемую основу через -а/-ә.
Например: Ю! Ул юа́. Ту! Ул туа́ (он рождается).
2) Глаголы на -й, -и образуют спрягаемую основу через -я.
Например: Җый! Ул җыя́ (он собирает).
Ки! Ул кия́ (он надевает).

19. Допишите глаголы. Переведите.
1) Кыз җиләк (җый!). 2) Лилия матур күлмәк (ки!).
3) Алсу бүген идән (ю!). 4) Иртәгә яңа ай (ту!).

[_Swetlana]

Биремнәр
1-3. Ал – а́лма, а́лыгыз – а́лмагыз (возьми – не бери),
аңла́ – аңла́ма, аңла́гыз – аңла́магыз (понимай – не понимай),
аша́ – аша́ма, аша́гыз – аша́магыз, (ешь – не ешь),
әйт – ә́йтмә, ә́йтегез – ә́йтмәгез (скажи – не говори),
бар – ба́рма, ба́рыгыз – ба́рмагыз (иди – не ходи),
бир – би́рмә, би́регез – би́рмәгез (дай – не давай),
бел – бе́лмә, бе́легез – бе́лмәгез (знай – знайте),
бул – бу́лма, бу́лыгыз – бу́лмагыз (будь – не будь),
ела́ – ела́ма, ела́гыз – ела́магыз (плачь – не плачь),
ит – и́тмә, и́тегез – и́тмәгез (делай – не делай),
йөге́р – йөгермә́, йөге́регез – йөге́рмәгез (беги – не бегай),
кабатла́ – кабатла́ма, кабатла́гыз – кабатла́магыз  (повторяй – не повторяй),
кара́ – кара́ма, ка́рагыз – кара́магыз (смотри – не смотри),
кил – ки́лмә, ки́легез – ки́лмәгез (приходи – не приходи),
кит – ки́тмә, ки́тегез – ки́тмәгез (приходи – не приходи),
кычкы́р – кы́чкырма, кычкы́рыгыз – кычкы́рмагыз (кричи – не кричи),
сора́ – сора́ма, сора́гыз – сора́магыз (спрашивай – не спрашивай),
сөйлә́ – сөйлә́мә, сөйлә́гез – сөйлә́мәгез (рассказывай – не рассказывай),
тыңла́ – тыңла́ма, тыңла́гыз – тыңла́магыз (слушай – не слушай),
өйрә́н – өйрә́нмә, өйрә́негез – өйрә́нмәгез (изучай – не изучай),
у́кы – у́кыма, у́кыгыз – у́кымагыз (читай – не читай),
у́тыр – утырма, у́тырыгыз – у́тырмагыз (садись – на садись),
эшлә́ – эшлә́мә, эшлә́гез – эшлә́мәгез (работай – не работай),
яз – я́зма, я́зыгыз – я́змагыз (пиши – не пиши),
яшә́ – яшә́мә, яшә́гез – яшә́мәгез (живи – не живи).

4. 1) Сора, сорама, сорагыз, сорамагыз. – Спроси, не спрашивай, спросите, не спрашивайте.
2) Аңла, аңлагыз, аңламагыз, аңлама. – Соображай, соображайте, не понимайте, не понимай.
3) Өйрәнмә, өйрәнегез, өйрән, өйрәнмәгез. – Не изучай, изучайте, изучай, не изучайте.

5. 1) Слушай, не слушайте, слушайте, не слушай. – Тыңла, тыңламагыз, тыңлагыз, тыңлама.
2) Читай, читайте, не читайте, не читай. – Укы, укыгыз, укымагыз, укыма.
3) Говорите, не говорите, говори, не говори. – Әйтегез, әйтмәгез, әйт, әйтмә.

6. а) Слушайте хорошо. – Яхшы тыңлагыз.
Пиши красиво. – Матур яз.
Повторите вместе. – Бергә кабатлагыз.   
Читай правильно. – Дөрес укы.
б) Дети, не пишите, а слушайте. – Балалар, язмагыз, ә тыңлагыз.
Марат, не кричи. – Марат, кычкырма.
Девочка, не плачь, возьми яблоко. – Кыз бала, елама, алманы ал.
Мальчики, не бегайте, садитесь. – Малайлар, йөгермәгез, утырыгыз.

7. Ал! Ул ала. – Бери! Он берёт.
Өйрән! Ул өйрәнә. – Изучай! Он изучает.
Сөйләш! Ул сөйләшә. – Говори! Он говорит.
Эч! Ул эчә. – Пей! Он пьёт.
Юын! Ул юына. – Умывайся! Он умывается.
Йөгер! Ул йөгерә. – Беги! Он бежит.
Утыр! Ул утыра. – Садись! Он садится.
Бас! Ул баса. – Нажимай! Он нажимает.

8. 1) Бел! Ул белә. Кем белә? Саша белә. Катя да беләме? Әйе, ул да белә. Катя яхшы беләме, Саша яхшы беләме? Катя да яхшы белә, Саша да яхшы белә. Сез дә яхшы белегез!
Знай! Он знает. Кто знает? Саша знает. Катя тоже знает? Да, она тоже знает. Катя хорошо знает, Саша хорошо знает? Катя хорошо знает, Саша хорошо знает. Вы тоже хорошо знаете!
2) Өйрән! Дима татар теле өйрәнә. Галя, син дә татар теле өйрән! Балалар, сез дә татар теле өйрәнегез. Начар өйрәнмәгез, яхшы өйрәнегез.
Изучай! Дима изучает татрский язык. Галя, ты тоже татарский язык изучай! Дети, вы тоже татарский язык изучайте. Плохо не изучайте, хорошо изучайте.
3) Эч! Чиста су эчегез. Пычрак су эчмәгез. Лилия, син салкын су эчмә! Лилия җылы су эчәме? Әйе, ул җылы су эчә.
Пей! Пейте чистую воду. Грязную воду не пейте. Лилия, ты холодную воду не пей! Лилия пьёт тёплую воду? Да, она тёплую воду пьёт.

9. 1) Пей, не пей, он пьет. – Эч, эчмә, ул эчә.
2) Вы бегите, а ты не беги. Он тоже бежит?  Сез йөгерегез, ә син йөгермә. Син дә йөгерәме?
3) Умойся. Вы тоже умойтесь. Она тоже умывается. – Юын! Сез дә юыныгыз. Ул да юына.
4) Пиши. Он пишет. Кто пишет? Лена пишет? Лена что пишет? Лена пишет диктант?
Яз. Ул яза. Кем яза? Лена язамы? Лена нә́рсә яза? Лена  диктант язамы?

10. Переведите.
1) Лена күп сүзләр белә. – Лена много слов знает.
2) Укытучы сораулар бирә. – Учитель задаёт вопросы.
3) Динар дөрес җавап бирә. – Динар даёт правильный ответ.
4) Алия матур хәрефләр яза. – Алия пишет красивые буквы.
5) Ләйсән җавап бирә һәм «5» ле ала. – Лейсан даёт ответ и пятёрку получает.

11. Ни́шли? – Что делает?
1) Йөгер! Ул йөгерә. Кем йөгерә? Кыз нишли? Кыз йөгерә. Малай да йөгерәме? Әйе, малай да йөгерә. Балалар, сез дә йөгерегез.
Беги! Он бежит. Кто бежит? Девочка что делает? Девочка бежит. Мальчик тоже бежит? Да, мальчик тоже бежит. Дети, вы тоже бегите.
2) Яз! Ул яза. Кем яза? Укучы яза. Укучы ни́шли? Укучы яза. Укучы язамы? Әйе, укучы яза. Ул нәрсә яза? Ул хат яза. Ул диктант язамы? Юк, ул диктант түгел, ул хат яза. Ул ни́нди хат яза? Ул яхшы хат яза.
Пиши! Он пишет. Кто пишет? Ученик пишет. Ученик что делает? Ученик пишет. Ученик пишет? Да, ученик пишет. Он что пишет? Он письмо пишет. Он диктант пишет? Нет, он не диктант, он письмо пишет. Он какое письмо пишет?  Он хорошее письмо пишет.

12. 1) Умойся! Он умывается. Кто умывается? Что делает ребенок? Ребенок умывается. Ребенок умывается? Он чисто умывается? Да, он чисто умывается. Дети, вы тоже чисто умывайтесь.
Юын! Ул юына. Кем юына? Бала нишли? Бала юына. Бала юынамы? Ул чиста юынамы? Әйә, ул чиста юына. Балалар, сез дә чиста юыныгыз.
2) Пей. Он пьет.Что он делает? Он пьет. Он пьет? Да, он пьет. Что он пьет? Он пьет чай. Кто пьет чай? Мама пьет чай. Что пьет папа? Папа пьет кофе. Что пьет кот? Кот пьет молоко. Собака тоже пьет молоко? Нет, собака пьет не молоко, она пьет воду.
Эч! Ул эчә. Ул нишли? Ул эчә. Ул эчәме? Әйә, ул эчә. Ул нәрсә эчә? Ул чәй эчә. Кем чәй эчә? Әни чәй эчә. Әти нәрсә эчә? Әти кофе эчә. Мәче нәрсә эчә? Мәче сөт эчә. Эт дә сөт эчәме? Юк, эт сөт түгел, ул су эчә.

[_Swetlana]

13. Тыңла (слушай)! – Ул тыңлый (он слушает).
Йокла (спи)! – Ул йоклый (он спит).
Кабатла (повтори)! – Ул кабатлый (он повторяет).
Сөйлә (говори)! – Ул сөйли (он говорит).
Эшлә (работай)! – Ул эшли (он работает).
Яшә (живи)! – Ул яшли (он живёт).
Укы (читай)! – Ул укый (он читает).

14. Укы! Ул укый. Кем укый? Апа укый. Апа нишли? Ул язамы? Юк, ул укый. Ул нәрсә укый? Ул китап укый. Ул хат укыймы? Юк, ул хат түгел, ул китап укый. Апа бик кызыклы китап укый. Кызлар, малайлар, сез дә китаплар укыгыз!
Читай! Он читает. Кто читает? Сестра читает. Сестра что делает? Он пишет? Нет, она читает. Что она читает? Она книгу читает. Она письмо читает? Нет, не письмо, она книгу читает. Сестра очень интересную книгу читает. Девочки, мальчики, вы тоже книги читайте!

15. а) Ешь! Он ест. Кто ест? Мальчик ест. Мальчик ест? Да, он ест. Он ест? Он что ест? Он ест суп. Он суп ест? Да, он ест суп.
Аша! Ул ашый. Кем ашый? Малай ашый. Малай ашыймы? Әйе, ул ашый. Ул ашыймы? Ул нәрсә ашый? Ул аш ашый. Ул аш ашыймы? Әйе, ул аш ашый. 
б) Он ест яйцо? Нет, он ест не яйцо, он ест суп. Он какой суп ест? Он ест вкусный суп. Он ест холодный суп? Нет, он ест не холодный, а вкусный суп.
Ул йомырка ашыймы? Юк, ул йомырка түгел, ул аш ашый. Ул ни́нди аш ашый? Ул төмле аш ашый. Ул салкын аш ашыймы? Юк, ул салкын түгел, кайнар аш ашый.

16. Укучы нишли? Ул яза, дәреслек укый.
Әни нишли? Ул пешерә,  гаиләне ашатый.
Әти нишли? Ул эшли, газета укый.
Малай нишли? Ул уйный, зур үсә.
Песи нишли? Ул йоклый, тычканнар тотый.
Әби нишли? Ул бәйли, әкият сөйли.

17. Ничек? – Как?
Әни ничек пешерә? – Әни тәмле пешерә.
Әби ничек бәйли? – Әби матур бәйли.
Эт ничек йөгерә? – Эт тиз йөгерә.
Кош ничек оча? – Кош биек оча.
Песи ничек йоклый? – Песи күп йоклый.
Укучы ничек укый? – Укучы яхшы укый.
Автобус ничек йөри? – Автобус тәртипле рәвештә йөри.

18. а) Кем телевизор күп карый? – Малай телевизор күп карый.
Кем күлмек матур тегә? – Тегүче күлмек матур тегә.
Кем рәсем яхшы ясый? – Рәссам рәсем яхшы ясый.
Кем татарча дөрес сөйләшә? – Укытучы татарча дөрес сөйләшә.
Кто по-татарски правильно говорит? - Учитель правильно говорит.
б) Нәрсә биек оча? – Лачын биек оча.
Нәрсә тирән йөзә? – Балык тирән йөзә.
Нәрсә тиз йөгерә? – Ат тиз йөгерә.
Нәрсә күп йоклый? – Песи күп йоклый.

19. 1) Кыз җиләк җыя. – Девочка собирает ягоды.
2) Лилия матур күлмәк кия. – Лилия надевает красивое платье.
3) Алсу бүген идән юа. – Алсу сегодня моет пол.
4) Иртәгә яңа ай туа. – Завтра новый месяц народится.

[_Swetlana]

ФИГЫЛЬЛӘРНЕҢ ХӘЗЕРГЕ ЗАМАНДА ТӨРЛӘНЕШЕ
(СПРЯЖЕНИЕ ГЛАГОЛА В НАСТОЯЩЕМ ВРЕМЕНИ)

В настоящем времени глаголы спрягаются путем присоединения к спрягаемой основе личных окончании настоящего времени.

Личные окончания глаголов при спряжении в настоящем времени
   

Мин нишлим?	Мин	-м
Син нишлисең?	Син	-сың/-сең
Ул нишли?	Ул	-
Без нишлибез?	Без	-быз/-без
Сез нишлисез?	Сез	-сыз/-сез
Алар нишлиләр?	Алар	-лар/-ләр

240. Запомните спряжение глаголов в настоящем времени:

Утыр! Ул утыра.	Җырла! Ул җырлый.
Йөгер! Ул йөгерә.	Сөйлә! Ул сөйли.
Мин утырам, йөгерәм.	Мин җырлыйм, сөйлим.
Син утырасың, йөгерәсең.	Син җырлыйсың, сөйлисең.
Ул утыра, йөгерә.	Ул җырлый, сөйли.
Без утырабыз, йөгерәбез.	Без җырлыйбыз, сөйлибез.
Сез утырасыз, йөгерәсез.	Сез җырлыйсыз, сөйлисез.
Алар утыралар, йөгерәләр.	Алар җырлыйлар, сөйлиләр.

   
20. Проспрягайте глаголы в настоящем времени.
а) Уйна! Тыңла! Ела!
б) Яшә! Эшлә! Әзерлә! (Готовь!)

21. Проспрягайте глаголы в настоящем времени.
а) Ярат! Юын! Яз! Чык! Ю! Ту!
б) Киен! Сикер! Тек! Үс! Ки!

22. Найдите в предложениях подлежащее и сказуемое.
1) Мин тәрәзә сөртәм. 2) Балалар матур җырлыйлар. 3) Сез күп йоклыйсыз. 4) Әнием матур күлмәк тегә. 5) Син рәсем ясыйсың. 6) Без дәрес әзерлибез.

23. Допишите окончания. Укажите основу глагола.
Үрнәк: Укучы дөрес саный. (Сана!)
1) Мин китап укый... . 2) Сез аш ашый... . 3) Без әкият сөйли... .
4) Алар бакчада эшли... . 5) Син бәйрәмдә җырлый... ? 6) Алар Казанда яши... ?

24. Допишите окончания. Укажите основу глагола.
1) Син алма ярата... . 2) Без стадионда йөгерә... . 3) Алар укытучыга булыша... . 4) Сез дәрестә яхшы утыра... . 5) Алар салкын су белән юына... . 6) Мин инглиз теле өйрәнә... .

25. Переведите.
Утыр! Утыра. Утырасың. Утырабыз. Утыралар. Утырма. Утырасызмы? Утырамы? Утыраммы? Утырмагыз. Утырыгыз.

26. Переведите.
Заходи! Он заходит. Он заходит? Вы заходите? Вы не заходите! Мы заходим. Они тоже заходят.

Отрицательная форма спрягаемой основы глагола настоящего времени (3 л. ед. ч.) образуется от основы глагола через аффиксы -мый/ми.
Например:
Ал! Ул алмый. – Бери! Он не берет.
Эч! Ул эчми. – Пей! Он не пьет.

27. Напишите глаголы по образцу. Переведите.
Үрнәк: Бар! Ул бармый. (Иди! Он не идет.)
а) Укы! Юын! Аша! Ю! Ярат! Кайт! Булыш!
б) Кит! Йөр! Пешер! Эшлә! Яшә! Өйрән! Бел!

28. Напишите глаголы по образцу. Переведите.
Үрнәк: Күр! Ул күрә. Ул күрми. (Увидь! Он видит. Он не видит.)
а) Йокла! Сана! Эшлә! Яшә! Тыңла!
б) Утыр! Бар! Оч! Җый! Ки! Яз! Сөйләш! Тек!

29. Переведите. Найдите глаголы в отрицательной форме.
1) Әти тәрәзәләр юмый, әни тәрәзәләр юа. 2) Бакчада әни эшләми, әти эшли.
3) Апа идән юмый, ул аш пешерә. 4) Сеңлем бу мәктәптә укымый, анда мин укыйм.

30. Переведите.
1) Мама не спит, она варит суп. 2) Папа не читает, он смотрит телевизор. 3) Брат не делает зарядку, он спит. 4) Сестренка не спрашивает, она рассказывает.

31. Дополните ответы.
а) Нәрсә оча? Самолет, ... .        Нәрсә очмый? Балык, ... .
б) Нәрсә йөри? Сәгать, ... .         Нәрсә йөрми? Өстәл, .... .

32. Переведите.
Бабушка не работает. Птица не плавает. Кукла не ходит.
Рыба не летает. Мальчик не плачет. Кошка не поёт.

33. Переведите.
а) Сөрт! Сөртми. Сөртә. Сөртәме? Сөртми. Сөртмиме? Сөртмә! Сөртмәгез! Сөртәләр.
б) Җый! Җыя. Җыймый. Җыймыймы? Җыямы? Җыяммы? Җыябыз. Җыясыз. Җыймагыз!

34. Переведите.
Садись! Он сидит. Он не сидит. Он не сидит? Я сижу. Я сижу? Не садись! Не садитесь! Вы сидите. Вы сидите?

В отрицательной форме глагол спрягается от отрицательной спрягаемой основы через те же личные окончания, как и в утвердительной форме.

Запомните спряжение глаголов в отрицательной форме настоящего времени.

Булыш! Ул булышмый.	Йөгер! Ул йөгерми.
Мин нишләмим? Мин булышмыйм	Мин йөгермим.
Син нишләмисең? Син булышмыйсың.	Син йөгермисең.
Ул нишләми? Ул булышмый.	Ул йөгерми.
Без нишләмибез? Без булышмыйбыз.	Без йөгермибез.
Сез нишләмисез? Сез булышмыйсыз.	Сез йөгермисез.
Алар нишләмиләр? Алар булышмыйлар.	Алар йөгермиләр.

35. Проспрягайте глаголы в отрицательной форме.
а) Кара! Уйла! Бас! Сал!
б) Йөз! Үс! Эшлә! Сөйлә!

36. Допишите окончания глаголов в отрицательной форме.
1) Мин бүген футбол уйна... . 2) Син быел да авылга кайт... ?
3) Алар Яңа елга кунаклар чакыр... . 4) Без бүтән зарядка яса... .
5) Ул бүген мәктәпкә бар... . 6) Сез ни өчен өй эшен эшлә...?

37. Дополните ответы другими глаголами.
1) Балык нишләми? Ул йөрми, ...
2) Самолет нишләми? Ул йөзми, ...
3) Дәрестә балалар нишләмиләр? Алар еламыйлар, ...
4) Каникулларда син нишләмисең? Мин мәктәпкә йөрмим,...
5) Физкультура дәресендә нишләмисез? Без язмыйбыз, ...

38. Вместо точек напишите слова, отвечающие на вопросы Кто? или Что?
... яратмыйм. ...язмыйлармы? ... ашамыйбыз.
...әйтмисеңме?    ... сөйләми. ...авырмыйсызмы?

39. Ответьте на вопросы.
1) Син дәрестә кычкырасыңмы? 2) Дусларың заводта эшлиләрме? 3) Укытучыгыз гел икеле куямы? 4) Песиең җырлыймы? 5) Сашаның эте мәктәпкә йөриме?

40. Дайте отрицательные ответы.
Үрнәк: Җиргә утырмагыз. – Юк, без җиргә утырмыйбыз.
1) Урамда озак йөрмәгез. 2) Тәрәзәне ачмагыз. 3) Дәрестә кычкырып сөйләшмәгез.
 4) Яңгыр астында утырмагыз. 5) Көн саен аш пешермәгез. 6) Бозлы юлдан йөрмәгез.

41. Переведите.
1) Сегодня Алсу полы не моет? 2) Мы завтра в гости не пойдем. 3) Ты почему на празднике не поешь? 4) Я не знаю стихотворение про весну. 5) Вы сегодня не работаете? 6) Эти ученики двойки не получают.

42. Напишите глаголы в указанных формах. Переведите.
Үрнәк: Юын! Ул юынмый. Ул юынмыймы? Мин юынмыйм. Мин юынмыйммы?
Шатлан (радуйся)! Көт (жди)! Өйрән! Утыр!

43. Переведите. Напишите данные глаголы в указанных формах.
Үрнәк: Аңла! Ул аңлый. Ул аңлыймы? Мин аңлыйммы? Ул аңламый. Ул аңламыймы? Мин аңламыйммы?
Тыңла! Сана! Эшлә! Эзлә!

44. Вместо точек напишите местоимения. Поставьте знаки препинания.
...еламый        ...сикермә        ... саклагыз    ... йөгермәгез   
...аңламыйм   ...әйтмимме     ... килмиме   ... сөйлисез

45. Переведите.
а) Жди! Он ждет. Он ждет? Не жди! Он не ждет. Он не ждет? Я не жду. Я не жду?
б) Не ждите! Не ждете. Не ждете?

[_Swetlana]

Биремнәр
20. а) Уйна! (играй). Уйныйм, уйныйсың, уйный, уйныйбыз, уйныйсыз, уйныйлар.
Тыңла! (слушай). Тыңлыйм, тыңлыйсың, тыңлый, тыңлыйбыз, тыңлыйсыз, тыңлыйлар.
Ела! (плачь). Елыйм, елыйсың, елый, елыйбыз, елысыз, елыйлар.
б) Яшә! (живи). Яшим, яшисең, яши, яшибез, яшисез, яшиләр.
Эшлә! (работай). Эшлим, эшлисең, эшли, эшлибез, эшлисез, эшлиләр.
Әзерлә! (готовь). Әзерлим, әзерлисең, әзерли, әзерлибез, әзерлисез, әзерлиләр.

21. а) Ярат! (люби). Яратам, яратасың, ярата, яратабыз, яратасыз, яраталар.
Юын! (мойся). Юынам, юынасың, юына, юынабыз, юынасыз, юыналар.
Яз! (пиши). Язам, язасың, яза, язабыз, язасыз, язалар.
Чык! (выходи). Чыгам, чыгасың, чыга, чыгабыз, чыгасыз, чыгалар.
Ю! (мой). Юам, юасың, юа, юабыз, юасыз, юалар.
Ту! (родись). Туам, туасың, туа, туабыз, туасыз, туалар.
б) Киен! (одевайся). Киенәм, киенәсең, киенә, киенәбез, киенәсез, киенәләр.
Сикер! (прыгай) Сикерәм, сикерәсең, сикерә, сикерәбез, сикерәсез, сикерәләр.
Тек! (шей) Тегәм, тегәсең, тегә, тегәбез, тегәсез, тегәләр.
Үс! (расти) Үсәм, үсәсең, үсә, үсәбез, үсәсез, үсәләр.
Ки! (надень) Киям, киясең, кия, киябез, киясез, кияләр.

22. 1) Мин тәрәзә сөртәм. – Я вытираю окно.
2) Балалар матур җырлыйлар. – Дети красиво поют.
3) Сез күп йоклыйсыз. – Вы много спите.
4) Әнием матур күлмәк тегә. – Мама шьёт красивое платье.
5) Син рәсем ясыйсың. – Ты рисуешь картину.
6) Без дәрес әзерлибез. – Мы готовим урок.

23. 1) Мин китап укыйм. – Укы.
2) Сез аш ашыйсыз. – Аша.
3) Без әкият сөйлисез. – Сөйлә.
4) Алар бакчада эшлиләр. – Эшлә.
5) Син бәйрәмдә җырлыйсыңмы? – Җырла.
6) Алар Казанда яшиләрме? – Яшә.

24. 1) Син алма яратасың. – Ярат.
2) Без стадионда йөгерәбез. – Йөгер.
3) Алар укытучыга булышалар. – Булыш.
4) Сез дәрестә яхшы утырасыз. – Утыр.
5) Алар салкын су белән юыналар. – Юын.
6) Мин инглиз теле өйрәнәм. – Өйрән.

25. Утыр! Утыра. Утырасың. Утырабыз. Утыралар. Утырма. Утырасызмы? Утырамы? Утыраммы? Утырмагыз. Утырыгыз.
Садись! Он сидит. Ты сидишь. Мы сидим. Они сидят. Не садись. Вы сидите? Он сидит? Я сижу? Вы не садитесь. Вы садитесь.

26. Заходи! Он заходит. Он заходит? Вы заходите? Вы не заходите! Мы заходим. Они тоже заходят.
Кер! Ул керә. Ул керәме? Сез керәсезме? Сез кермәгез! Без керәбез. Алар да керәләр.

27. а) Укы! Ул укымый. – Он не читает.
Юын! Ул юынмый. – Он не умывается.
Аша́! Ул ашамый. – Он не ест.
Ю! Ул юмый. – Он не моет.
Ярат! Ул яратмый. – Он не любит.
Кайт! Ул кайтмый. – Он не возвращается.
Булыш! Ул булышмый. – Он не помогает.
б) Кит! Ул китми. – Он не уходит.
Йөр! Ул йөрми. – Он не катается (ездит/ходит).
Пешер! Ул пешерми. – Он не варит.
Эшлә! Ул эшләми. – Он не работает.
Яшә! Ул яшәми. – Он не живёт.
Өйрән! Ул өйрәнми. – Он не изучает.
Бел! Ул белми. – Он не знает.

28. а) Йокла! Ул йоклый. Ул йокламый. (Спи! Он не спит. Он спит.)
Сана! Ул саный. Ул санамый. (Считай. Он считает. Он не считает.)
Эшлә! Ул эшли. Ул эшләми. (Работай. Он работает. Он не работает.)
Яшә! Ул яши. Ул яшәми. (Живи! Он живёт. Он не живёт.)
Тыңла! Ул тыңлый. Ул тыңламый. (Слушай! Он слушает. Он не слушает.)
б) Утыр! Ул утыра. Ул утырмый. (Садись. Он садится. Он не садится.)
Бар! Ул бара. Ул бармый. (Иди! Он идёт. Он не идёт.)
Оч! Ул оча. Ул очмый. (Лети! Он летит. Он не летит.)
Җый! Ул җыя. Ул җыймый. (Собирай! Он собирает. Он не собирает)
Ки! Ул кия. Ул кими. (Надевай! Он надевает. Он не надевает.)
Яз! Ул яза. Ул язмый. (Пиши! Он пишет. Он не пишет.)
Сөйләш! Ул сөйләшә. Ул сөйләшми. (Говори! Он говорит. Он не говорит.)
Тек! Ул тегә. Ул текми. (Шей! Он шьёт. Он не шьёт.)

29. 1) Әти тәрәзәләр юмый, әни тәрәзәләр юа. – Отец окно не моет, мама моет окно.
2) Бакчада әни эшләми, әти эшли. – В саду мама не работает, отец работает.
3) Апа идән юмый, ул аш пешерә. – Сестра пол не моет, она суп варит.
4) Сеңлем бу мәктәптә укымый, анда мин укыйм. – Сестрёнка в этой школе не учится, там я учусь.

30. 1) Мама не спит, она варит суп. – Әни йокламый, ул аш пешерә.
2) Папа не читает, он смотрит телевизор. – Әти укымый, ул телевизор карый.
3) Брат не делает зарядку, он спит. – Абый зарядка ясамый, ул йоклый.
4) Сестренка не спрашивает, она рассказывает. – Сеңлем сорамый, ул сөйли.

31. а) Нәрсә оча? Самолет, ул оча.       
Нәрсә очмый? Балык, ул очмый, ул йөзә.
б) Нәрсә йөри? Сәгать, ул йөри.         
Нәрсә йөрми? Өстәл, ул йөрми, ул тора.

32. Бабушка не работает. – Әби эшләми.
Птица не плавает. – Кош йөзми.
Кукла не ходит. – Курчак йөрми.
Рыба не летает. – Балык очмый.
Мальчик не плачет. – Малай еламый.
Кошка не поёт. – Мәче җырламый.

33. а) Сөрт! Сөртми. Сөртә. Сөртәме? Сөртми. Сөртмиме? Сөртмә! Сөртмәгез! Сөртәләр.
Вытирай! Он не вытирает. Он вытирает. Он вытирает? Он не вытирает. Он не вытирает? Не вытирай! Не вытирайте! Они вытирают.
б) Җый! Җыя. Җыймый. Җыймыймы? Җыямы? Җыяммы? Җыябыз. Җыясыз. Җыймагыз!
Собирай! Он собирает. Он не собирает. Он не собирает? Он собирает? Я собираю? Мы собираем. Вы собираете. Вы не собирайте!

34. Садись! Он сидит. Он не сидит. Он не сидит? Я сижу. Я сижу? Не садись! Не садитесь! Вы сидите. Вы сидите?
Утыр! Ул утыра. Ул утырмый. Ул утырмыймы? Мин утырам. Мин утыраммы? Утырма! Утырмагыз!  Сез утырмасыз.  Сез утырмасызмы?

[_Swetlana]

35. а) Кара! Смотри! Карама! Мин карамыйм. Син карамыйсың. Ул карамый.
Без карамыйбыз. Сез карамыйсыз. Алар карамыйлар.
Уйла! Думай! Уйлама! Мин уйламыйм. Син уйламыйсың. Ул уйламый.
Без уйламыйбыз. Сыз уйламыйсыз. Алар уйламыйлар.
Бас! Дави! Басма! Мин басмыйм.  Син басмыйсың. Ул басмый.
Без басмыйбыз. Сез басмыйсыз. Алар басмыйлар.
Сал! Кидай, лей, сыпь! Салма! Мин салмыйм. Син салмыйсың. Ул салмый.
Без салмыйбыз. Сез салмыйсыз. Алар салмыйлар.
б) Йөз! Плыви! Йөзмә! Мин йөзмим. Син йөзмисең. Ул йөзми́.
Без йөзмибез. Сез йөзмисез. Алар йөзмиләр.
Үс! Расти! Үсмә! Мин үсмим. Син үсмисең. Ул ү́сми.
Без үсмибез. Сез үсмисез. Алар үсмиләр.
Эшлә! Работай! Эшләмә! Мин эшләмим. Син эшләмисең. Ул эшлә́ми.
Без эшләмибез. Сез эшләмисез. Алар эшләмиләр.
Сөйлә! Рассказывай! Сөйлә́мә! Мин сөйләмим. Син сөйләмисең. Ул сөйләми.
Без сөйләмибез. Сез сөйләмисез. Алар сөйләмиләр.

36. 1) Мин бүген футбол уйнамыйм. – Я сегодня в футбол не играю.
2) Син быел да авылга кайтмыйм? – Ты и в этом году в деревню не поедешь?
3) Алар Яңа елга кунаклар чакырмыйлар. – Они на Новый год гостей не приглашают.
4) Без бүген зарядка ясамыйбыз. – Мы сегодня зарядку не делаем.
5) Ул бүген мәктәпкә бармый. – Он сегодня в школу не идёт.
6) Сез ни өчен өй эшен эшләмисез? – Вы почему домашнюю работу не делаете?

37. Дополните ответы другими глаголами.
1) Балык нишләми? Ул йөрми, очмый.
2) Самолет нишләми? Ул йөзми, йөрми.
3) Дәрестә балалар нишләмиләр? Алар еламыйлар, сикермиләр.
4) Каникулларда син нишләмисең? Мин мәктәпкә йөрмим, дәрестә утырмыйм.
5) Физкультура дәресендә нишләмисез? Без язмыйбыз, укымыйбыз.

38. Ул яратмый. Алар язмыйлармы? Без ашамыйбыз.
Син әйтмисеңме? Ул сөйләми. Сез авырмыйсызмы?

39. 1) Син дәрестә кычкырасыңмы? – Юк, мин дәрестә кычкырмыйм.
2) Дусларың заводта эшлиләрме? – Юк, дусларым заводта эшләмиләр.
3) Укытучыгыз гел икеле куямы? – Юк, укытычыгыз гел тугел икеле куя.
4) Песиең җырлыймы? – Юк, песиен җырламый.
5) Сашаның эте мәктәпкә йөриме? – Сашаның эте мәктәпкә йөрми.

40. 1) Урамда озак йөрмәгез. В лесу долго не ходите. – Юк, без урамда озак йөрмибез.
2) Тәрәзәне ачмагыз. Окно не открывайте. – Юк, без тәрәзәне ачмыйбыз.
3) Дәрестә кычкырып сөйләшмәгез. На уроке громко не разговаривайте. – Юк, без дәрәстә кычкырып сөйләшмибез.
4) Яңгыр астында утырмагыз. Под дождём не сидите. – Юк, без яңгыр астында утырмыйбыз.
5) Көн саен аш пешермәгез. Каждый день суп не варите. – Юк, без көн саен аш пешермыйбыз.
6) Бозлы юлдан йөрмәгез. По ледяной дороге не ходите. – Юк, без бозлы юлдан йөрмибез.

41. 1) Сегодня Алсу полы не моет? – Бүген Алсу идән юмыймы?
2) Мы завтра в гости не пойдем. – Без иртәгә кунакка бармыйбыз.
3) Ты почему на празднике не поешь? – Син ни өчен бәйрәмдә жырламыйсың? 
4) Я не знаю стихотворение про весну. – Мин яз турында шигырьне белмим.
5) Вы сегодня не работаете? – Сез бүген эшләмисезме?
6) Эти ученики двойки не получают. – Бу укучылар икелеләр алмыйлар.

42. Шатлан (радуйся)! Ул шатлана. Ул шатланамы? Мин шатланмыйм. Мин шатланмыйммы?
Көт (жди)! Ул көтә. Ул көтәме? Мин көтмим. Мин көтмимме?
Өйрән! (Изучай!) Ул өйрәнә. Ул өйрәнәме? Мин өйрәнмим. Мин йөрәнмиме?
Утыр!(Садись!) Ул утыра. Ул утырамы? Мин утырмыйм. Мин утырмыйммы?

43. Тыңла! (Слушай!)  Ул тынлый. Ул тынлыймы? Мин тынлыйммы? Ул тынламый. Ул тынламыймы? Мин тынламыйммы?
Сана! (Считай!) Ул саный. Ул саныймы? Мин саныйммы? Ул санамый. Ул санамыймы? Мин санамыйммы?
Эшлә! (Работай!) Ул эшли. Ул эшлиме? Мин эшлимме? Ул эшләми. Ул эшлемиме? Мин эшләмимме?
Эзлә! (Готовь!) Ул эзли. Ул эзлиме? Мин эзлимме? Ул эзләми. Ул эзләмиме? Мин эзләмимме?

44. Ул еламый. – Он плачет.  Син сикермә! – Ты не прыгай!  Сез сакла́гыз! – Вы берегите!   
Сез йөгермәгез! – Вы не бегайте! Мин аңламыйм. – Я понимаю. 
Мин әйтмимме? – Я не говорю?  Ул килмиме? – Он не приходит?
Сез сөйлисез. – Вы разговариваете.

45. а) Жди! Он ждет. Он ждет? Не жди! Он не ждет. Он не ждет? Я не жду. Я не жду?
Көт! Ул көтә. Ул көтәме? Көтмә! Ул көтми. Ул көтмиме? Мин көтмим. Мин көтмимме?
б) Не ждите! Не ждёте. Не ждете?
Көтмәгез! Көтмисез. Көтмисезме?

[_Swetlana]

БИЛГЕЛЕ ҮТКӘН ЗАМАН
(ПРОШЕДШЕЕ ОПРЕДЕЛЕННОЕ ВРЕМЯ)

Прошедшее определенное время употребляется тогда, когда говорящий наблюдал передаваемый факт как очевидец или сам участвовал, или это такой факт, реальность которого не подлежит сомнению.
Отвечает на вопрос «Ни́шләде?».

Образуется присоединением к основе глагола аффиксов:
-ды/-де: если глаголы имеют основу на гласный или звонкий согласный. Например:
Аша! Ул ашады (он поел).
Кил! Ул килде (он пришел).

-ты/-те: если глаголы имеют основу на глухой согласный. Например:
Кайт! Ул кайтты (он вернулся).
Көт! Ул көтте (он ждал).

46. Образуйте спрягаемую основу прошедшего времени. Переведите.
Үрнәк: Кит! Ул китте (он ушел).
а) Ярат! Булыш! Ят! Бас! Чык! Шатлан! Ачулан!
б) Кит! Төш! Тек! Сөйләш! Сөрт! Эч!

47. Образуйте спрягаемую основу прошедшего времени.
Үрнәк: Сана! Ул санады.
а) Йокла! Тыңла! Аша! Юын! Чакыр! Яз!
б) Яшә! Эзлә! Эшлә! Сикер! Йөгер! Йөз!

48. Образуйте определенное прошедшее время по образцу.
Үрнәк: Ул эчә. Эч! Ул эчте.
Ул сикерә. Ул йөгерә. Ул ярата. Ул шатлана. Ул чакыра. Ул булыша. Ул чыга. Ул сөйләшә.

49. Напишите глаголы в прошедшем времени по образцу.
Үрнәк: Ул йоклый. Йокла! Ул йоклады.
а) Ул тыңлый. Ул саный. Ул ашый. Ул елый. Ул аңлый.
б) Ул яши. Ул эшли. Ул эзли. Ул сорый. Ул сөйли. Ул әзерли.

50. Напишите предложения в прошедшем времени.
1) Песи сөт эчә. 2) Әни кунаклар чакыра.
3) Әби әкият сөйли. 4) Рөстәм озак йоклый.
5) Бүген яңгыр ява. 6) Лилия мине урамда көтә.
7) Ринат бер атна авырый. 8) Апам Казанда 5 ел укый.

51. Напишите предложения в прошедшем времени.
1) Җәй көне Резидә авылда яхшы ял итә. 2) Әтием зур заводта эшли.
3) Әбием тәмле бәлеш пешерә. 4) Әни миңа велосипед сатып ала.
5) Минем бүген башым авырта. 6) Быел җәй салкын була.

52. Переведите.
1) Котенок прыгнул с дивана. 2) Мальчик поймал 2 рыбки.
3) Мама показала новое платье. 4) Учитель поставил пятерку.
5) Папа покрасил пол. 6) Ученик повторил правило.

Личные  окончания глаголов прошедшего определенного времени

Мин нишләдем?	Мин	-м
Син нишләдең?	Син	-ң
Ул нишләде?	Ул	-
Без нишләдек?	Без	-к
Сез нишләдегез?	Сез	-гыз/-гез
Алар нишләделәр?	Алар	-лар/-ләр

Запомните спряжение глаголов в утвердительной форме прошедшего определенного времени.

Кайт! Ул кайтты.	Аша! Ул ашады.
Кит! Ул китте.	Көл! Ул көлде.
Мин кайттым, киттем.	Мин ашадым, көлдем.
Син кайттың, киттең.	Син ашадың, көлдең.
Ул кайтты, китте.	Ул ашады, көлде.
Без кайттык, киттек.	Без ашадык, көлдек.
Сез кайттыгыз, киттегез.	Сез ашадыгыз, көлдегез.
Алар кайттылар, киттеләр.	Алар ашадылар, көлделәр.

   

[_Swetlana]

53. Проспрягайте в прошедшем определенном времени.
Чиста су белән ю. Әбигә булыш. Тыныч кына утыр. Дөрес җавап бир. Авылда ял ит. Шигырь ятла.

54. Напишите по образцу.
Үрнәк: Кабатлыйм. Кабатла! Мин кабатладым.
а) Мин карыйм. Мин ашыйм. Мин уйныйм. Мин елыйм. Мин эшлим. Мин эзлим. Мин яшим.
б) Мин көләм. Мин киенәм. Мин күрәм. Мин чакырам. Мин булышам. Мин шатланам. Мин яратам.

55. Напишите глаголы в прошедшем определенном времени.
1) Мин кер юам. 2) Мин укытучыны тыңлыйм. 3) Мин дәрес әзерлим.
4) Мин кунаклар көтәм. 5) Мин бакчада чәчәкләр үстерәм. 6) Мин дустымны очратам.

56. Напишите глаголы в прошедшем определенном времени.
а) Син җырлыйсың. Син сорыйсың. Син аңлыйсыңмы? Син табын әзерлисең. Син тырышып эшлисең.
б) Син шатланасың. Син рәхмәт әйтәсең. Син җыештырасың. Син пешерәсең. Син су коенасыңмы?

57. Напишите глаголы в прошедшем времени. Переведите.
1) Син нинди әкият укыйсың? 2) Син бүлмәне үзең җыештырасың.
3) Син бәйрәмгә барасыңмы? 4) Син кем белән уйныйсың?
5) Син ике шигырь ятлыйсың. 6) Син нинди җыр өйрәнәсең?
7) Син бакчада эшлисең. 8) Син кемгә кычкырасың?

58. Ответьте на вопросы.
1) Син бүген сәгать ничәдә уяндың? 2) Син нинди су белән юындың?
3) Син тешләреңне яхшы чистарттыңмы? 4) Син урыныңны үзең җыйдыңмы?
5) Сиңа иртәнге ашны кем әзерләде? 6) Син иртән нәрсә эчтең?
7) Син иртән ашадыңмы? Нәрсә ашадың? 8) Син мәктәпкә кем белән бардың?

59. Напишите глаголы в прошедшем времени по образцу.
Үрнәк: Без дәрестә утырабыз. Утыр! Без утырдык.
а) Без озак уйныйбыз. Без укытучыларны бәйрәм белән котлыйбыз. Без Яңа ел каршылыйбыз. Без җәй көне акча эшлибез.
б) Без урамга чыгабыз. Без соңга калабыз. Без бәйрәмгә әзерләнәбез. Без елгада йөзәбез. Без бәрәңге утыртабыз. Без яңа җырлар өйрәнәбез. Без Чаллыда 10 ел яшибез.

60. Переведите. Напишите в прошедшем определенном времени.
Мы опять болеем. Мы хорошо понимаем. Мы встречаем гостей. Мы радуемся. Мы делаем уроки. Мы смотрим фильм.

61. Напишите глаголы в прошедшем времени по образцу.
Үрнәк: Сез качасыз. Кач! Сез качтыгыз.
а) Сез киенәсез. Сез сөртенәсез. Сез шатланасыз.
б) Сез кабатлыйсыз. Сез уйлыйсыз. Сез авырыйсыз.

62. Найдите в предложениях подлежащее и сказуемое.
1) Сез урманда күп яхшы гөмбәләр таптыгыз.  2) Сез ничә сәгать элек кайттыгыз?
3) Бу җырны сез җырладыгызмы?  4) Яңа елны сез кемнәр белән каршыладыгыз?
5) Сез авылда ничә ай булдыгыз?  6) Сез дәресләргә тагын соңга калдыгыз.

63. Напишите глаголы в прошедшем определенном времени.
1) Сез диктантта күп хата ясыйсыз. 2) Концертны сәгать ничәдә башлыйсыз?
3) Сез дәресләргә гел яхшы әзерләнәсез. 4) Сез быел яшелчәләр үстерәсезме?
5) Сез татар телен тырышып өйрәнәсез. 6) Сез үләннәр белән дәваланасызмы?

64. Допишите глаголы в прошедшем определенном времени.
1) Без бүген урамда бик туң... , ә сез туң... ?
2) Сез кичә урамда кичкә кадәр уйна... , ә без иртәрәк кер... .
3) Сез коннцертка соңга кал... , ә без вакытында кил... .
4) Сез Мәскәүгә кышкы каникулларда бар... , ә без анда җәй көне бул... .
5) Сез бәйрәмдә бие... , ә без җыр җырла... .

65. Ответьте на вопросы.
1) Сез Яңа елны өйдә гаилә белән каршыладыгызмы?
2) Сез бәйрәмгә кунаклар чакырдыгызмы?
3) Табынны кем әзерләде?
4) Әниегезгә булыштыгызмы?
5) Әтиегез нишләде?
6) Өйне кем җыештырды?
7) Яңа елда күңелле булдымы? Нишләдегез?
8) Сез сәгать ничәдә йокларга яттыгыз?
9) Икенче көнне сәгать ничәдә йокыдан тордыгыз?
10) Яңа елда бер-берегезгә нинди теләкләр теләдегез?

66. Переведите.
1) В воскресенье мы ходили в гости, а вы сидели дома.
2) Мы накрывали на стол, а вы нам помогали?
3) Мы зонтики забыли дома, а вы их взяли?
4) Мы их встретили в театре, а вы их где видели?
5) Вы потеряли ключи, а мы их нашли.

67. Напишите глаголы по образцу.
Үрнәк: Алар тырышалар. Тырыш! Алар тырыштылар.
Алар тәрҗемә итәләр. Алар йөзәләр. Алар борчылалар. Алар югалталар. Алар табалар. Алар туган көн үткәрәләр.

68. Переведите.
1) Они часто теряют ключи. – Они опять потеряли много времени.
2) Они интересно проводят праздники. – Отпуск они провели все вместе.
3) Что они ищут? – Они искали, но не нашли.
4) Они нас всегда поздравляют с Новым годом.– А вас они поздравили?
5) Эти дети часто опаздывают на уроки. – Сегодня они опять опоздали.

69. Переведите.
Югалт! Югалта. Югалтмый. Югалтты. Югалттымы? Югалттык. Югалттым. Югалтасыз. Югалтмагыз!

70. Допишите окончания. Переведите.
Сез соңга кала... .               Укытучылар соңга калмый... .
Без соңга калды...              Укучылар соңга кал...
Син соңга кал... ?                Поезд еш соңга кала... ?

71. Переведите.
Найди (тап)! Я нашёл! Нашёл? Да, я нашёл! Что нашёл? Где (ты) нашёл? Когда? Когда (ты) нашёл? И мы тоже нашли! Вы тоже нашли? Где вы нашли?

72. Переведите.
а) Ищи (эзлә)! Ищите! Не ищи! Не ищите! Ищут. Ищут? Ищет? Ищу. Ищу? Не ищет. Не ищу. Не ищу?
б) Он искал. Он искал? Кто искал? Ты тоже искал? Я тоже искал. И мы искали. А вы искали? Они где искали? Не ищите!

73. Переведите.
1) Мы в гостях ели вкусный белиш.
2) В воскресенье дети встали поздно.
3) Маме очень понравилась новая соседка.
4) Тебя искали твои друзья, где ты был?
5) Я очень испугался собаки.   
6) Как вы отдохнули?

[_Swetlana]

В отрицательной форме глаголы спрягаются от отрицательной основы присоединением тех же личных окончаний.
Поскольку в отрицательных основах на конце всегда будет отрицательный аффикс -ма/-мә, то все глаголы будут спрягаться только через -ды/-де.
Например: Килмә! Ул килмәде. (Не приходи! Он не пришел.)
Барма! Ул бармады. (Не ходи! Он не ходил.)

74. Запомните спряжение глаголов в отрицательной форме прошедшего определенного времени.
   

Озатма! Ул озатмады.	Эзләмә! Ул эзләмәде.
Мин нишләмәдем?	Мин озатмадым, эзләмәдем.
Син нишләмәдең?	Син озатмадың, эзләмәдең.
Ул нишләмәде?	Ул озатмады, эзләмәде.
Без нишләмәдек?	Без озатмадык, эзләмәдек.
Сез нишләмәдегез?	Сез йөгермисез.
Алар нишләмәделәр?	Алар озатмадылар, эзләмәделәр.

75. Проспрягайте глаголы в отрицательной форме.
а) Сорама (не спрашивай)! Ташлама (не бросай)!
б) Үткәрмә (не проводи)! Менмә (не поднимайся)!.

76. Напишите глаголы в отрицательной форме.
Әтием күтәрде.  Без ардык.
Кунаклар соңга калдылар. Сез киңәш бирдегез.
Мин оныттым. Син шатландың.

77. Напишите глаголы в отрицательной форме.
1) Без алар белән телефоннан сөйләштек.
2) Марат елганың икенче ярына кадәр йөзеп җитте.
3) Балалар тиз йоклап киттеләр.
4) Сез безне озак көттегезме?
5) Син ник җылы киендең?
6) Мин контроль эшне «5»легә эшләдем.
7) Абыем быел Санбантуйда көрәште.

78. Напишите вместо точек слова, отвечающие на вопросы «Кто?» или «Что?», и глаголы.
...   ...тык.                 ...   ...тылар.
...   ...деләр.             ...   ...мадың.
...   ...мады.              ...   ...ты.
...   ...дым.                ...   ...мәдегез.
...    ...дыгыз.           ...   ...мәдем.

79. Переведите.
Кач (спрячься)! Качма! Кача. Качты. Качалар. Качтык. Качтыгызмы? Качасызмы? Качмыймы? Качамы? Качаммы? Качмыймы? Качмыйммы? Качмадыммы? Качмадыкмы? Качмагыз! Качмадылар.

80. Переведите.
Умойся (юын)! Он умылся. Ты умылся? Я еще не умылся. Как ты не умылся?! А мы уже умылись. Вы не умылись, умойтесь! Они тоже не умывались. Кто еще не умылся?

81. Вместо точек напишите подходящие по смыслу глаголы в прошедшем времени.
1) Син ни өчен бүген математика дәресендә ... ? 2) Мин иртән аш ... , чәй генә ... .
3) Әти бүген күлдән 3 зур балык ... . 4) Нигә көзгене пычрак чүпрәк белән ... ?
5) Сез ни өчен шулай ... , әниегез бик ... . 6) Алар бүләк өчен рәхмәт ... ?
(Соңга кал! Аша! Тот! Бул! Әйт! Эч! Сөрт! Борчыл!)

82. Переведите.
1) Ты написал диктант без ошибок. 2) В выходные дни мы были на огороде. 3) Почему вы не помыли руки? 4) После девяти часов я уснул. 5) Сегодня они вовремя не вернулись, опять опоздали. 6) Он приехал на автобусе? 7) Я тебе ничего не сказал, потому что ты не спросил.

83. Ответьте на вопросы, используя как можно больше глаголов.
Балалар каникулда нишләмәделәр? Алар мәктәпкә йөрмәделар, ...
Сез җәй көне нишләдегез? Без ял иттек, ...

[_Swetlana]

Биремнәр
46. а) Ярат! – Ул яратты́ (он любил). Булыш! – Ул булышты́ (он помогал). Ят! – Ул ятты́ (он лежал). Бас! – Ул басты́ (он жал). Чык! – Ул чыкты́ (он выходил). Шатлан! – Ул шатланды́ (он радовался). Ачулан! – Ул ачуланды́ (он сердился).
б) Кит! – Ул китте́ (он уходил). Төш! – Ул төште́ (он спускался). Тек! – Ул текте́ (он шил).  Сөйләш! – Ул сөйләште́ (он говорил). Сөрт! – Ул сөртте́ (он вытирал). Эч! – Ул эчте́ (он пил).

47. а) Йокла! – Ул йоклады́ (он спал). Тыңла! – тыңлады́ (он слушал). Аша! – ашады́ (он ел). Юын! – Ул юынды́ (он умывался). Чакыр! – Ул чакырды́ (он приглашал). Яз! – Ул язды́ (он писал).
б) Яшә! – Ул яшәде́ (он жил). Эзлә! – Ул эзледе́ (он искал). Эшлә! – Ул эшләде́ (он работал). Сикер! – Ул сикерде́ (он прыгал). Йөгер! – Ул йөгерде́ (он бежал). Йөз! – Ул йөзде́ (он плыл).

48. Ул сикерә. – Сикер! Ул сикерде. Ул йөгерә. – Йөгер! Ул йөгерде. Ул ярата. – Ярат! Ул яратты.  Ул шатлана. – Шатлан! Ул шатланды. Ул чакыра. – Чакыр! Ул чакырды. Ул булыша. – Булыш! Ул булышта. Ул чыга. – Чык! Ул чыкты. Ул сөйләшә. – Сөйләш! Ул сөйләште.

49. а) Ул тыңлый. – Тыңла! Ул тыңлады́. Ул саный. – Сана! Ул санады́. Ул ашый. – Аша! Ул ашады́. Ул елый. – Ела! Ул елады́. Ул аңлый. – Аңла! Ул аңлады́.
б) Ул яши. – Яшә! Ул яшәде́. Ул эшли. – Эшлә! Ул эшләде́. Ул эзли. – Эзлә! Ул эзләде́. Ул сорый. – Сора! Ул сорады́. Ул сөйли. – Сөйлә! Ул сөйләде́. Ул әзерли. – Әзерлә! Ул әзерләде́.

50. 1) Песи сөт эчте. – Кошка пила молоко.
2) Әни кунаклар чакырды. – Мама пригласила гостей.
3) Әби әкият сөйләде. – Бабушка рассказала сказку.
4) Рөстәм озак йоклады. – Рустам долго спал.
5) Бүген яңгыр яуды. – Сегодня шёл снег.
6) Лилия мине урамда көтте. – Лилия ждала меня на улице.
7) Ринат бер атна авырды. – Ринат болел одну неделю.
8) Апам Казанда 5 ел укыды. – Моя сестра училась в Казани 5 лет.

52. 1) Җәй көне Резидә авылда яхшы ял итте. – Летом  Резида в деревне хорошо отдохнула.
2) Әтием зур заводта эшләде. – Мой отец работал на большом заводе.
3) Әбием тәмле бәлеш пешерде. – Моя бабушка вкусный пирог испекла.
4) Әни миңа велосипед сатып алды. – Мама купила мне велосипед.
5) Минем бүген башым авыртты. – У меня сегодня голова болела.
6) Быел җәй салкын булды. – Лето в этом году было холодным.

53. 1) Котенок прыгнул с дивана. – Мәче баласы  кəнəфидан сикерде.
2) Мальчик поймал 2 рыбки. – Малай ике балык тотты.
3) Мама показала новое платье. – Әни яңа күлмәк күрсәтте.
4) Учитель поставил пятерку. – Укытучы «5»ле куйды.
5) Папа покрасил пол. – Әти идән буяды.
6) Ученик повторил правило. – Укучы кагыйдә кабатлады.

54. Мин чиста су белән юдым. Мин әбигә булыштым.
Я чистой водой мыл.                      Я бабушке помогал.
Син чиста су белән юдың.            Син әбигә булыштың.
Ул чиста су белән юды.                 Ул әбигә булышты.
Без чиста су белән юдык.             Без әбигә булыштык.
Сез чиста су белән юдыгыз.        Сез әбигә булыштыгыз. 
Алар чиста су белән юдылар.     Алар әбигә булыштылар.

Мин тыныч кына утырдым.          Мин дөрес җавап бирдем. 
Я спокойненько сидел.                  Я дал правильный ответ.
Син тыныч кына утырдың.            Син дөрес җавап бирдең.
Ул тыныч кына утырды.                Ул дөрес җавап бирде.
Без тыныч кына утырдык.            Без дөрес җавап бирдек.
Сез тыныч кына утырдыгыз.        Сез дөрес җавап бирдегез.
Алар тыныч кына утырдылар.     Алар дөрес җавап бирделәр.
 
Мин авылда ял иттем.                   Мин шигырь ятладым.
Я отдыхал в деревне.                     Я выучил стихотворение.
Син авылда ял иттең.                     Син шигырь ятладың.
Ул авылда ял итте.                          Ул шигырь ятлады.
Без авылда ял иттек.                      Без шигырь ятладык.
Сез авылда ял иттегез.                  Без шигырь ятладыгыз.
Алар авылда ял иттеләр.              Без шигырь ятладылар.

55. а) Мин карыйм. – Кара! Мин карадым. Мин ашыйм. – Аша! Мин ашадым.
Мин уйныйм. – Уйна! Мин уйнадым. Мин елыйм. – Ела! Мин еладым.
Мин эшлим. – Эшлә! Мин эшләдем. Мин эзлим. – Эзлә! Мин эзләдем.
Мин яшим. – Яшә! Мин яшәдем.
б) Мин көләм. – Көл! Мин көлдем.  Мин киенәм. – Киен! Мин киендем.
Мин күрәм. – Күр! Мин күрдем. Мин чакырам. – Чакыр! Мин чакырдым.
Мин булышам. – Булыш! Мин булыштым. Мин шатланам. – Шатлан! Мин шатландым.
Мин яратам. – Ярат! Мин яраттым.

56. 1) Мин кер юдым. – Я стирала бельё.
2) Мин укытучыны тыңладым. – Я слушала учителя.
3) Мин дәрес әзерләдем. – Я готовила урок.
4) Мин кунаклар көттем. – Я ждала гостей.
5) Мин бакчада чәчәкләр үстердем. – Я выращивала в саду цветы.
6) Мин дустымны очраттым. – Я встретила моего друга.

57. а) Син җырладың. – Ты пел. Син сорадың. – Ты спрашивал. Син аңладыңмы? – Ты понял? Син табын әзерләдең. – Ты стол (кушанья) на четырёх человек приготовила. Син тырышып эшләдең. – Ты старательно работал.
б) Син шатландың. – Ты радовался. Син рәхмәт әйттең. – Ты поблагодарил. Син җыештырдың. – Ты прибирался. Син пешердең. – Ты варил. Син су коендыңмы? – Ты купался?

58. 1) Син нинди әкият укыдың? – Ты какую сказку читал?
2) Син бүлмәне үзең җыештырдың.– Ты комнату сам убирал.
3) Син бәйрәмгә бардыңмы? – Ты ходил на праздник?
4) Син кем белән уйнадың? – Ты с кем играл?
5) Син ике шигырь ятладың. – Ты выучил наузусть два стихотворения.
6) Син нинди җыр өйрәндең? – Ты какую песню разучил?
7) Син бакчада эшләдең. – Ты в саду работал.
8) Син кемгә кычкырдың? – Ты кому кричал?

59. 1) Син бүген сәгать ничәдә уяндың? – Мин бүген сигезенче яртыда уяндым.
2) Син нинди су белән юындың? – Мин җылы су белән юындым.
3) Син тешләреңне яхшы чистарттыңмы? – Әйе, мин тешләремне яхшы чистарттым.
4) Син урыныңны үзең җыйдыңмы? – Әйе, мин урынымны үзем җыйдым.
5) Сиңа иртәнге ашны кем әзерләде? – Мин иртәнге ашны үзем әзерләдем.
6) Син иртән нәрсә эчтең? – Мин иртән чәй эчтем.
7) Син иртән ашадыңмы? Нәрсә ашадың? – Әйе, мин иртән ашадым. Мин карабодай боткасын ашадым.
8) Син мәктәпкә кем белән бардың? – Мин мәктәпкә оныгым белән бардым.

60. а) Без озак уйныйбыз. – Мы долго играем. Уйна! Без уйнадык.
Без укытучыларны бәйрәм белән котлыйбыз. – Мы учителей с праздником поздравляем. Котла! Без укытучыларны котладык.
Без Яңа ел каршылыйбыз. – Мы Новый год встречаем. Каршыла! Без Яңа ел каршыладык.
Без җәй көне акча эшлибез. – Мы летом зарабатываем деньги. Эшлә! Без акча эшләдек.
б) Без урамга чыгабыз. – Мы выходим на улицу. Чык! Без урамга чыктык.
Без соңга калабыз. – Мы опаздываем. Кал! Без соңга калдык.
Без бәйрәмгә әзерләнәбез. – Мы к празднику готовимся. Әзерлән! Без бәйрәмгә әзарләндек.
Без елгада йөзәбез. – Мы в реке плаваем. Йөз! Без йөздык.
Без бәрәңге утыртабыз. – Мы картошку сажаем. – Утырт! Без бәрәңге утырттык.
Без яңа җырлар өйрәнәбез. – Мы новые песни разучиваем. Өйрән! Без җырлар өйрәндек.
Без Чаллыда 10 ел яшибез. – Мы в Челнах 10 лет живём. Яшә! Без Чаллыда 10 ел яшәдек.

61. Мы опять болеем. – Без тагын авырыйбыз. Без тагын авырдык.
Мы хорошо понимаем. – Без яхшы аңлыйбыз. Без яхшы аңладык.
Мы встречаем гостей. – Без кунакларны каршылыйбыз. – Без кунакларны каршыладык.
Мы радуемся. – Без шатланабыз. Без шатландык.
Мы делаем уроки. – Без дәресләр әзерлибез. Без дәресләр әзерләдек.
Мы смотрим фильм. – Без кино карыйбыз. Без кино карадык.

62. Сез качасыз. – Кач! Сез качтыгыз. Они убегали.
а) Сез киенәсез. – Киен! Сез киендыгыз. Они одевались.
Сез сөртенәсез. – Сөртен! Сез сөртендегез. Они вытирались.
Сез шатланасыз. – Шатлан! Сез шатландыгыз. Вы радовались.
б) Сез кабатлыйсыз. – Кабатла! Сез кабатладыгыз. Вы повторяли.
Сез уйлыйсыз. – Уйла! Сез уйладыгыз. Вы думали.
Сез авырыйсыз. – Авырма! Сез авырмадыгыз. Вы не болели.

63. 1) Сез урманда күп яхшы гөмбәләр таптыгыз.  – Вы в лесу много хороших грибов нашли.
2) Сез ничә сәгать элек кайттыгыз? – Вы сколько часов тому назад вернулись?
3) Бу җырны сез җырладыгызмы? – Эту песню вы пели? 
4) Яңа елны сез кемнәр белән каршыладыгыз? – Новый год вы с кем встречали?
5) Сез авылда ничә ай булдыгыз?  – Сколько месяцев вы были в деревне?
6) Сез дәресләргә тагын соңга калдыгыз. – Вы опять опоздали на уроки.

64. 1) Сез диктантта күп хата ясадыгыз. – Вы в диктанте много ошибок сделали.
2) Концертны сәгать ничәдә башладыгыз? – Во сколько вы начали концерт?
3) Сез дәресләргә гел яхшы әзерләндегез. – Вы всегда хорошо подготовились к урокам.
4) Сез быел яшелчәләр үстердегезме? – В этом году вы выращивали овощи?
5) Сез татар телен тырышып өйрәндегез. – Вы татарский язык прилежно изучали.
6) Сез үләннәр белән дәваландыгызмы? – Вы лечились травами?

[_Swetlana]

65. 1) Без бүген урамда бик туңдык, ә сез туңдыгызмы? – Мы вчера на улице очень замёрзли, а вы замёрзли?
2) Сез кичә урамда кичкә кадәр уйнадыгыз, ә без иртәрәк кердек. – Вы вчера на улице до вечера играли, а мы раньше (домой) зашли.
3) Сез концертам соңга калдыгыз, ә без вакытында килдек. – Вы на концерт опоздали, а мы вовремя пришли.
4) Сез Мәскәүгә кышкы каникулларда бардык, ә без анда җәй көне булдык. – Вы на зимних каникулах в Москву ездили, а мы там летом были.
5) Сез бәйрәмдә биедегез, ә без җыр җырладык. – Вы на празднике плясали, а мы песню пели.

66. 1) Сез Яңа елны өйдә гаилә белән каршыладыгызмы? – Әйе, без Яңа елны өйдә гаилә белән каршыладык.
2) Сез бәйрәмгә кунаклар чакырдыгызмы? Юк, без бәйрәмгә кунаклар чакырмадык.
3) Табынны кем әзерләде? Әни табынны әзерләдем.
4) Әниегезгә булыштыгызмы? – Әйе, без әниебезгә булыштык.
5) Әтиегез нишләде? – Безнең әтиебез  безне күктән карады.
6) Өйне кем җыештырды? – Мин өйне җыештырдым.
7) Яңа елда күңелле булдымы? Нишләдегез? Бик күңелле түгел. Без телевизордан Яңа елның концертын карадык.
8) Сез сәгать ничәдә йокларга яттыгыз? Без бишенче яртыда йокларга яттык.
9) Икенче көнне сәгать ничәдә йокыдан тордыгыз? Икенче көнне без сәгать унибердә йокыдан тордык.
10) Яңа елда бер-берегезгә нинди теләкләр теләдегез? Яңа елда бер-беребезгә иң яхшы теләкләр теләдек.

67. 1) В воскресенье мы ходили в гости, а вы сидели дома. – Якшәмбе көнне без кунакка бардык, ә сез өйдә утырып тордыгыз.
2) Мы накрывали на стол, а вы нам помогали? – Без табынны әзерләдек (җәйдек), ә сез безгә булыштыгызмы?
3) Мы зонтики забыли дома, а вы их взяли? – Без кулчатырлар өйдә  оныттык, ә сез аларны алдыгызмы?
4) Мы их встретили в театре, а вы их где видели? – Без театрда аларны очраштык, ә сез аларны кайда күрдегез?   
5) Вы потеряли ключи, а мы их нашли. – Сез ачкычларыгызны югалттыгыз, ә без аларны таптык.

68. Алар тәрҗемә итәләр. – Тәрҗемә ит! Алар тәрҗемә иттеләр. Они переводили.
Алар йөзәләр. – Йөз! Алар йөзделәр. Они плавали.
Алар борчылалар. – Борчыл! Алар борчылдылар. Они заботились.
Алар югалталар. – Югалт! Алар югалттылар. Они потеряли.
Алар табалар. – Тап! Алар таптылар. Они нашли.
Алар туган көн үткәрәләр. – Үткәр! Алар туган көн үткәрделәр. Они отметили день рожденья.

69. 1) Они часто теряют ключи. – Они опять потеряли много времени.
Алар ачкычларын еш югалталар. – Алар күп вакыт тагын әрәм иттеләр.
2) Они интересно проводят праздники. – Отпуск они провели все вместе.
Алар бәйрәмнәрен кызыклы үткәрәләр. – Ял вакыты бергә үткәрделәр.
3) Что они ищут? – Они искали, но не нашли.
Алар нәрсә эзлиләр? – Алар эзләделәр, ләкин та́пмадылар.
4) Они нас всегда поздравляют с Новым годом.– А вас они поздравили?
Алар безне һәрвакыт Яңа ел белән котлыйлар. Ә сезне алар котладылармы?
5) Эти дети часто опаздывают на уроки. – Сегодня они опять опоздали.
Болар балалар дәресләргә еш соңга кала. – Бүген алар тагын соңга калдылар.

70. Югалт! – Теряй! Югалта. – Он теряет. Югалтмый. – Он не теряет. Югалтты. – Он потерял. Югалттымы? – Он потерял? Югалттык. – Мы потеряли. Югалттым. – Я потерял. Югалтасыз. – Вы теряете. Югалтмагыз! – Не теряйте!

71. Сез соңга каласыз. – Вы опаздываете.               
Без соңга калдык. – Мы опоздали.             
Син соңга калдыңмы ? – Ты опоздал?               
Укытучылар соңга калмыйлар. – Учителя не опаздывают.
Укучылар соңга калдылар. - Ученики опоздали.
Поезд еш соңга каламы ? – Поезд часто опаздывает?

72. Найди – Тап! Я нашёл! – Мин таптым! Нашёл? – Таптыңмы?
Да, я нашёл! – Әйе, мин таптым! Что нашёл? – Нәрсә таптың?
Где (ты) нашёл? – Кайда таптың? Когда? –  Кайчан? 
Когда (ты) нашёл? – Кайчан таптың? И мы тоже нашли! – Ә без дә таптык!
Вы тоже нашли? – Сез дә таптыгызмы? Где вы нашли? – Сез кайда таптыгыз?

73. а) Ищи – Эзлә́! Ищите! – Эзләгез! Не ищи! – Эзлә́мә! Не ищите! – Эзләмәгез!
Ищут. – Эзлиләр. Ищут? – Эзлиләрме? Ищет? – Эзлиме? Ищу. – Эзлим. Ищу? – Эзлимме?
Не ищет. – Эзлә́ми. Не ищу. – Эзләмим. Не ищу? – Эзләмимме?
б) Он искал. – Ул эзләде́. Он искал? Ул эзләдеме? Кто искал? – Кем эзләде?
Ты тоже искал? – Син дә эзләдеңме? Я тоже искал. – Мин дә эзләдем.
И мы искали. – Без дә эзләдек. А вы искали? – Ә сез эзләдегезме?
Они где искали? – Алар кайда эзләделәр? Не ищите! – Эзләмәгез!

74. 1) Мы в гостях ели вкусный белиш. – Кунакта без тәмле бәлеш ашадык.
2) В воскресенье дети встали поздно. – Якшәмбе көнне балалар соң тордылар.
3) Маме очень понравилась новая соседка. – Әнигә яңа күрше хатын бик ошады.
(Син аңа ошыйсың. - Ты ей нравишься.)
4) Тебя искали твои друзья, где ты был? – Сине дусларың эзләделәр, син кайда булдың?
5) Я очень испугался собаки. – Мин эттән бик курыктым.  Эт котымны алды.
6) Как вы отдохнули? – Ялыгыз ничек үтте?
Как вы отдыхали? – Сез ничек ял иттегез?

[_Swetlana]

75.
Сорама! Ул сорамады.   Ташлама! (не бросай!)  Ул ташламады.
Мин нишләмәдем?           Мин сорамадым, ташламадым.
Син нишләмәдең?           Син сорамадың, ташламадың.
Ул нишләмәде?           Ул сорамады, ташламады.
Без нишләмәдек?           Без сорамадык, ташламадык.
Сез нишләмәдегез?           Сез сорамадыгыз, ташламадыгыз.
Алар нишләмәделәр?   Алар сорамадылар, ташламадылар.

Үткәрмә! (не проводи!) Ул үткәрмәде.   
Менмә! (не поднимайся!) Ул менмәде.
Мин нишләмәдем?        Мин үткәрмәдем, менмәдем.
Син нишләмәдең?        Син үткәрмәдең, менмәдең.
Ул нишләмәде?        Ул үткермәде, менмәде.
Без нишләмәдек?        Без үткермәдек, менмәдек.
Сез нишләмәдегез?        Сез үткәрмәдегез, менмәдегез.
Алар нишләмәделәр? Алар үткермәделәр, менмәделәр.

76. Әтием күтәрмәде. – Мой отец не поднял.
Без арымадык. – Мы не устали.
Кунаклар соңга калмадылар. – Гости не опоздали.
Сез киңәш бирмәдегез. – Вы не дали совет.
Мин онытмадым. – Я не забыл.
Син шатланмадың. – Ты не радовался.

77. 1) Без алар белән телефоннан сөйләшмәдек. – Мы с ними по телефону не разговаривали. 
2) Марат елганың икенче ярына кадәр йөзеп җитмәде. – Марат до другой стороны реки не доплыл.
3) Балалар тиз йоклап китмәделәр. – Дети не уснули быстро.
4) Сез безне озак көтмәдегезме? – Вы нас долго не ждали?
5) Син ник җылы киенмәдең? – Ты почему тепло не оделся?
6) Мин контроль эшне «5»легә эшләмәдем. – Я контрольную работу на «5»ку не выполнила.
7) Абыем быел Санбантуйда көрәшмәде. – Мой старший брат в этом году на Сабантуе не боролся.

78. Без   яптык. –  Мы закрыли.      Алар   ачтылар. – Они открыли.
Алар эзлиделәр. – Они искали.      Син тапмадың. – Ты не нашёл.
Ул кумады. – Он не выгонял.          Ул качты. – Он убегал (прятался).
Мин алдым. – Я взял.                      Сез  бирмәдегез. – Вы не дали.
Сез ардыгыз. – Вы устали.              Мин эшләмәдем. – Я не работал.

79. Кач! – спрячься! Качма! – не прячься! Кача. – он прячется. Качты. – он спрятался.  Качалар. – они прячутся. Качтык. – мы спрятались. Качтыгызмы? – вы спрятались?  Качасызмы? – вы прячетесь? Качмыймы? – он не прячется? Качамы? – он прячется?  Качаммы? – я прячусь? Качмыймы? – он не прячется? Качмыйммы? – я не прячусь? Качмадыммы? – я не прятался? Качмадыкмы? – мы не прятались? Качмагыз! – вы не прячтесь! Качмадылар. – они не прятались.

80. Умойся! – Юын! Он умылся. – Ул юынды.
Ты умылся? – Син юындыңмы? Я еще не умылся. – Мин юынмадым әле.
Как, ты не умылся?! А мы уже умылись. – Ничек, син юынмадың? Без юындык инде.
Ба, ты разве всё ещё не умылся? – Бәй, син һаман юынмадыңмени әле?
Вы не умылись, умойтесь! – Сез юынмадыгыз, юыныгыз!
Они тоже не умывались. – Алар да юынмадылар.
Кто еще не умылся? – Кем юынмады әле?

81. 1) Син ни өчен бүген математика дәресендә булмадың? – Ты почему сегодня на уроке математики не был?
2) Мин иртән аш ашамадым, чәй генә эчтем. – Я утром не завтракал, только чай пил.
3) Әти бүген күлдән 3 зур балык тотты. – Папа сегодня в озере три большие рыбины поймал.
4) Нигә көзгене пычрак чүпрәк белән сөрттең? – Ты почему зеркало грязной тряпкой протирал?
5) Сез ни өчен шулай соңга калдыгыз, әниегез бик борчылды. – Вы из-за чего так опоздали, ваша мама очень беспокоилась.
6) Алар бүләк өчен рәхмәт әйттеләр? – Они сказали спасибо за подарок?

82. 1) Ты написал диктант без ошибок. – Син диктантны хатасыз яздың.
2) В выходные дни мы были на огороде. – Ял көннәрендә без яшелчә бакчасында булдык. 
3) Почему вы не помыли руки? – Сез ни өчен кулларыгызны юмадыгыз?
4) После девяти часов я уснул. – Сәгать тугыздан соң мин йокыга киттем.
5) Сегодня они вовремя не вернулись, опять опоздали. – Бүген алар вакытында кайтмадылар, тагын соңга калды(лар).
6) Он приехал на автобусе? –Ул автобуска утырып килдеме?
Ул автобус белән килдеме? (разговорный вариант)
7) Я тебе ничего не сказал, потому что ты не спросил. – Мин сиңа бернәрсә дә әйтмәдем, чөнки син сорамадың.
Мин сиңа бернәрсә дә әйтмәдем. (разг.)

83. Балалар каникулда нишләмәделәр?
Алар мәктәпкә йөрмәделар, дәресләр эзерләмәделәр.
Сез җәй көне нишләдегез?
Без ял иттек, авылда яшәдек, урманга һәм елгага бардык, күлдә йөздек.

[_Swetlana]

БИЛГЕСЕЗ ҮТКӘН ЗАМАН
(ПРОШЕДШЕЕ НЕОПРЕДЕЛЕННОЕ ВРЕМЯ)

Прошедшее неопределенное время употребляется, когда речь идет о прошедших событиях и действиях, которых говорящий сам не видел, а сообщает о них со слов других лиц или источников.
Прошедшее неопределенное время отвечает на вопрос «Нишләгән?» и образуется от основы глаголы присоединением аффиксов:
1) -ган/-гән (к глаголам, основа которых оканчивается на гласный или звонкий согласный). Например:
Уйла! Ул уйлаган. – Думай! Он думал.
Бел! Ул белгән. – Знай! Он знал.

2) -кан/-кән (к глаголам, основа которых оканчиваетнся на глухой согласный).
Например:
Ул кайткан. – Он приехал (оказывается).
Ул әйткән. – Он сказал.

Личные окончания глаголов прошедшего неопределенного времени

Мин нишләгәнмен?	Мин	-мын/-мен
Син нишләгәнсең?	Син	-сың/-сең
Ул нишләгән?	Ул	-
Без нишләгәнбез?	Без	-быз/-без
Сез нишләгәнсез?	Сез	-сыз/-сез
Алар нишләгәннәр?	Алар	-нар/-нәр

84. Запомните спряжение глаголов в утвердительной форме прошедшего неопределённого времени.

Яз! Ул язган.	Кайт! Ул кайткан.
Кил! Ул килгән.	Кит! Ул киткән.
Мин язганмын, килгәнмен.	Мин кайтканмын, киткәнмен.
Син язгансың, килгәнсең.	Син кайткансың, киткәнсең.
Ул язган, килгән.	Ул кайткан, киткән.
Без язганбыз, килгәнбез.	Без кайтканбыз, киткәнбез.
Сез язгансыз, килгәнсез.	Сез кайткансыз, киткәнсез.
Алар язганнар, килгәннәр.	Алар кайтканнар, киткәннәр.

85. Проспрягайте глаголы в прошедшем неопределенном времени.
а) Дәвалан (лечись)! Борчыл (беспокойся)! Бәрел (ударься)!
б) Ялганла (обманывай)! Тукта (стой)! Әзерлә (готовь)!

86. Измените глаголы на прошедшее неопределённое время.
Үрнәк: Ул килде – ул килгән.
Ул ачуланды. Ул уянды. Ул уятты. Ул гаҗәпләнде.
Ул борчылды. Ул ялганлады. Ул рәсем ясады.
Ул бүләк әзерләде. Ул сөйләде. Ул җибәрде.

87. Переведите. Объясните употребление форм прошедшего времени.
1) Әнием мине су коенырга җибәрмәде, ә Дамирны әнисе җибәргән.
2) Мин кичтән контроль эшкә әзерләнмәдем, ә Лилия тырышып әзерләнгән.
3) Кичә Айнур хоккейга бармады, ә дусты аны көткән.
4) Бүген Булат беренче дәрескә килмәде, чөнки ул йоклап калган.
5) Кемдер агачны сындырган, ә мин аны бәйләп куйдым.
6) Миләүшә безнең йортыбыз яныннан үтеп киткән, ә без аны күрмәдек.

88. Ответьте на вопросы.
1) Синең әниең кайсы шәһәрдә (авылда) туган?
2) Ул мәктәптә ничек укыган?
3) Кайсы фәннәрне аеруча яраткан?
4) Әниеңнең дуслары күп булганмы?
5) Әниеңнең иң якын дустының исеме ничек булган?
6) Мәктәптән соң әниең эшләнгәнме яки укыганмы? Кайда?
7) Әниең белән әтиең кайчан беренче тапкыр очрашканнар?
8) Аларга ничә яшь булган?
9) Алар кайчан өйләнешкәннәр (поженились)?
10) Син ничәнче елда тугансың?

89. Напишите глаголы по образцу.
Үрнәк: Мин югалтам. Мин югалттым. Мин югалтканмын.
а) Ачулан! Җибәр! Ялганла! Бәйлә!
б) Оныт! Тап! Бүләк ит! Сөйләш!

90. Вместо точек напишите подходящие по смыслу глаголы.
Габдулла Тукай бик яшьтән ятим ...ган.
Башта аның әтисе, соңрак әнисе ...гән.
Кечкенә Габдулла төрле гаиләләрдә ...кән.
Ул күп авырлыклар ...гән.
Ул бик көчле ...ган, шуңа күрә аз ...гән.
(Яз! Авыр! Кал! Яшә! Күр! Үл! Үс!)

91. Переведите, употребляя глаголы в прошедшем неопределенном времени.
1) О чем он написал в письме?
2) Я (оказывается) спал очень крепко и ничего не слышал.
3) Кто ей это сказал?
4) Ночью на улице прошел дождь.
5) Дети вернулись последним автобусом.
6) Вы (оказывается) вчера поймали много рыбы.

[_Swetlana]

Поскольку отрицательная основа глаголов оканчивается на -ма/-мә,
то отрицательная форма глаголов прошедшего неопределенного времени
всегда образуется через -ган/-гән.
Например:
Елама! Ул еламаган. – Не плачь! Он не плакал.
Сөйләмә! Ул сөйләмәгән. – Он не рассказывал.

92. Напишите глаголы в отрицательной форме.
Ул егылган. Ул борчылган. Ул аңлаткан. Ул өйрәнгән. Ул көлгән. Ул җибәргән. Ул оныткан.

93. Запомните спряжение глаголов в отрицательной форме прошедшего неопределенного времени.
      

Белмә! Ул белмәгән.	Онытма! Ул онытмаган.
Мин нишләмәгәнмен?	Мин белмәгәнмен, онытмаганмын.
Син нишләмәгәнсең?	Син белмәгәнсең, онытмагансың.
Ул нишләмәгән?	Ул белмәгән, онытмаган.
Без нишләмәгәнбез?	Без белмәгәнбез, онытмаганбыз.
Сез нишләмәгәнсез?	Сез белмәгәнсез, онытмагансыз.
Алар нишләмәгәннәр?	Алар белмәгәннәр, онытмаганнар.

94. Проспрягайте глаголы по лицам и числам.
а) Балачакта мин күп авырмаганмын.
б) Мин моңа гаҗәпләнмәгәнмен.

95. Напишите глаголы в прошедшем неопределенном времени.
1) Алар бәйрәмгә туганнарын гына чакыр... , башкаларны чакырма... .
2) Син бүген көндәлегеңне өйдә оныт... , ә менә уенчыгыңны онытма... .
3) Әбием мине дарулар белән дәванлама... , ә үләннәр белән генә дәвала... .
4) Бик кечкенә вакытта мин көндез йокла... , ә төнлә бер дә йоклама... .
5) Сез табибка вакытында килмә... , соңга калып кил... .
6) Айгөл бу чынаякны юри ватма... , ялгыш кына ват... .

96. Спишите предложения, преобразуя глаголы в отрицательную форму.
1) Әнием бүген эшкә соңга калган, чөнки трамвайлар начар йөргән.
2) Син бу кофтаңны бик тиз бәйләгәнсең икән.
3) Айдарлар үткән ел Төркиядә ял иткәннәр бит.
4) Мин кечкенә вакытымда иртә сөйләшә башлаганмын.
5) Авылда кыр эшләрен вакытында тәмамлаганнармы?
6) Элек тә бу шәһәрдә халык күп яшәгән.
7) Быел яңгыр күп яуган, шуңа күрә игеннәр бик яхшы үскән.
8) Айгөл имтиханнарга тырышып әзерләнгән, шуңа күрә яхшы билгеләр алган.

97. Переведите. Измените глаголы с прошедшего неопределенного времени на прошедшее определенное.
Үрнәк: Әнисе көткән – әнисе көтте.
1) Айнурны әнисе сәгать 9га кадәр көткән, ә ул бик соң кайткан.
2) Соңгы елларда аларның гаиләсе тагын Казанда яшәгән.
3) Алия диктантын яза алмаган, шуңа күрә укытучысы аңа кагыйдәләрне кабатларга кушкан.
4) Айратның ике бабасы да сугышта булганнар һәм икесе дә исән-сау Берлинга кадәр барып җиткәннәр.
5) Сугыш вакынтында Татарстанга башка өлкәләрдән бик күп завод-фабрикалар күчеп килгәннәр.
6) Татарлар революциядән соң да латин графикасында язганнар.
7) Илшатны барлык дуслары да туган көне белән котлаганнар, ә син оныткансың.
8) Кечкенә вакытта без абыем белән дус булмаганбыз, гел сугышканбыз.

98. Перепишите текст в прошедшем неопределённом времени, изменив глаголы на 3-е лицо ед. числа (он).
Мин дәресләремне әзерләдем: рус теленнән кагыйдәләрне кабатладым, татар теленнән күнегү яздым, геометриядән теореманы өйрәндем. Ә менә алгебрадан мәсьәләне эшләмәдем, чөнки мин ул формуланы белмим. Кичә мин ашханәдә дежур булдым һәм дәрестә булмадым. Бүген теманы дәреслектән үзем укыдым, ләкин бернәрсә дә аңламадым. Шуңа күрә мин мәктәпкә иртәрәк барырга һәм классташларымнан ярдәм сорарга телим.

99. Напишите вместо точек подходящие по смыслу глаголы в прошедшем неопределенном времени.
Минем күршем Азат быел җәйне авылда ... . Ул еш урманга ... , анда җиләк .... Әнисе бу җиләктән тәмле варенье ... . Азат авыл малайлары белән күл буена ... . Алар анда су ... , балык ... , балык ашы ... . Азат авылда бик яхшы ... . Ул шәһәргә августның соңгы көннәрендә генә ... , чөнки авылда аңа бик рәхәт .... . Бу турыда Азат миңа үзе сөйләде.

100. Закончите предложения.
1) Лилия бүген беренче дәрескә соңга калган, чөнки ... .
2) Абыем институтта укырга тели, шуңа күрә ... .
3) Балалар укытучыларын бәйрәм белән котларга теләгәннәр, ләкин ... .
4) Кичә син миңа шалтыраткансың, ә ... .
5) Кечкенә малай агач башына менгән, шуннан соң ... шулай да ... .
6) Төнлә кар яуган, шулай да ... .

101. Раскройте скобки, напишите глаголы в нужной форме.
1) Моннан бик күп еллар элек бик еракта, Таулы авылында Хәйдәр исемле бер кеше (яшә) ди.
2) Хәйдәрнең аты (бул).      3) Җәй (үт) дә, көз (җит), һәм Хәйдәр урманга утынга (кит).
4) Ул иртән иртүк (чыгып кит), кичкә (барып җит).
5) Урманда атын агачка (бәйлә), ә үзе эшли (башла).
Знаете ли вы, из какого произведения этот отрывок? Прочитайте поэму на уроке вместе с учителем и попробуйте своими словами дальше рассказать (или написать) ход событий.

102. а) Переведите.
Каюм Насыйри һәр язны үзенең туган авылына кайтып, анда гади халык белән бергә кырда эшләгән. Җәйләрен төрле авылларда тарихи истәлекле урыннарны карап, тикшереп йөргән. Менә шул вакытта халык белән якыннан аралашкан, аның сөйләм телен өйрәнгән, авыл картларыннан фольклор материалларын җыйган. Каюм Насыйри акыл хезмәте белән беррәттән кул хезмәте белән дә шөгыльләнгән. Ял вакытларында ул физик эш эшләргә тырышкан, агач эшен бик яраткан, рәсем ясаган, карта сызган.
б) Билгесез үткән замандагы фигыльләрне билгеле үткән заманга үзгәртеп языгыз. (Найдите глаголы и напишите их в прошедшем определенном времени.)
Үрнәк: Эшләгән – эшләде.

103. Прочитайте отрывок из письма Марата, которое он написал в деревню своему другу Илышату. Перепишите текст от лица Ильшата.
Шәһәребездә матур бәйрәмнәр күп була. Һәр көз мәктәптә өлкәннәр көне үткәрәбез, чөнки безнең шәһәрдә олы яшьтәге кешеләр күп. Алар бу бәйрәмне яраталар, аны ел буе көтәләр.
Без быел да бәйрәмгә тырышып әзерләндек. Бу көнне мәктәпкә кунаклар килделәр. Без аларны каршы алдык, мәкнтәбебезне күрсәттек. Безнең мәктәп шәһәрдә иң матур мәктәпләрнең берсе, ул кунакларга да бик ошады. Мәктәп директоры кунакларны ашханәгә чакырды. Өстәлләрдә тәмле ризыклар һәм кайнар чәй иде. Без өлкәннәргә концерт куйдык, биедек, җырладык. Кунаклар бәйрәм өчен укытучыларга һәм безгә рәхмәт әйттеләр. Алар мәктәптән өйләренә бик шат күңел белән кайтып киттеләр.
Үрнәк: Минем дустым Марат шәһәрдә яши. Аларның шәһәрендә ... (дәвам итегез).

104. Переведите. Объясните употребление форм глаголов прошедшего времени.
1) Татарстанның гимнын композитор Рөстәм Яхин язган.
2) Мин Айсылуга ике хат яздым, ә ул нигәдер берсенә дә җавап бирмәде.
3) Бөек Ватан сугышы кайчан башланган, әйтегез әле.
4) Кичә язучылар белән очрашу вакытында башланмады, чөнки кунаклар соңга калып килделәр.
5) КамАЗ ничәнче елларда төзелгән, беләсезме?
6) Габдулла Тукай балалар өчен дә, олылар өчен дә язган.
7) Син бу шигырьләрне чыннан да үзең яздыңмы?

[_Swetlana]

Биремнәр
85. Проспрягайте глаголы в прошедшем неопределенном времени.
а) Дә́валан (лечись)! Дәваланганмын, дәвалангансың, дәваланга́н, дәваланганбыз, дәвалангансыз, дәваланганнар.
Дәвала́нма! Дәваланмаганмын, дәваланмагансың, дә́валанмаган, дәваланмаганбыз, дәваланмагансыз, дәваланмаганнар.
Борчы́л (беспокойся)! Борчылганмын, борчылгансың, борчылга́н, борчылганбыз, борчылгансыз, борчылганнар.
Борчы́лма! Борчылмаганмын, борчы́лмагансың, борчылмаган, борчылмаганбыз, борчылмагансыз, борчылмаганнар.
Бәре́л (ударься)! Бәрелгәнмен, бәрелгәнсең, бәрелгә́н, бәрелгәнсез, бәрелгәннәр.
Бәре́лмә! Бәрелмәгәнмен, бәрелмәгәнсең, бәре́лмәгән, бәрелмәгәнсез, бәрелмәгәннәр.
б) Ялганла́ (обманывай)! Ялганлаганмын, ялганлагансың, ялганлага́н, ялганлагансыз, ялганлаганнар.
Ялганла́ма! Ялганламаганмын, ялганламагансың, я́лганламаган, ялганламагансыз, ялганламаганнар.
Тукта́ (стой)! Туктаганмын, туктагансың, туктага́н, туктаганбыз, туктагансыз, туктаганнар.
Тукта́ма! Туктамаганмын, туктамагансың, тукта́маган, туктамаганбыз, туктамагансыз, туктамаганнар.
Ә́зерлә (готовь)! Әзерләгәнмен, әзерләгәнсең, әзерләгә́н, әзерләгәнбез, әзерләгәнсез, әзерләгәннәр.
Ә́зерләмә! Әзерләмәгәнмен, әзерләмәгәнсең, ә́зерләмәгән, әзерләмәгәнбез, әзерләмәгәнсез, әзерләмәгәннәр.

86. Ул ачуланды. – Ул ачуланган.     Ул уянды. – Ул уянган.
Ул уятты. – Ул уяткан.                             Ул гаҗәпләнде. – Ул гаҗәпләнгән.
Ул борчылды. – Ул борчылган.            Ул ялганлады. – Ул ялганлаган.
Ул рәсем ясады. – Ул рәсем ясаган.    Ул бүләк әзерләде. – Ул бүләк әзерләгән.
Ул сөйләде. – Ул сөйләгән.                     Ул җибәрде. – Ул җибәргән

87. 1) Әнием мине су коенырга җибәрмәде, ә Дамирны әнисе җибәргән. – Моя мама меня не пустила купаться, а Дамира его мама (оказывается) отпустила.
2) Мин кичтән контроль эшкә әзерләнмәдем, ә Лилия тырышып әзерләнгән. – Я вчера вечером к контрольной работе не готовился, а Лилия старательно готовилась, оказывается.
3) Кичә Айнур хоккейга бармады, ә дусты аны көткән. – Вчера Айнур на хоккей не пошёл, а его друзья его ждали, оказывается.
4) Бүген Булат беренче дәрескә килмәде, чөнки ул йоклап калган. – Сегодня Булат на первый урок не пришёл, потому что он (оказывается) проспал.
5) Кемдер агачны сындырган, ә мин аны бәйләп куйдым. – Кто-то сломал дерево, а я его подвязал.
6) Миләүшә безнең йортыбыз яныннан үтеп киткән, ә без аны күрмәдек. – Миляуша мимо нашего дома, оказывается, проходила, но мы её не видели.

88. 1) Синең әниең кайсы шәһәрдә (авылда) туган? – Минем әнием Магнитогорск шәхәренде туган.
2) Ул мәктәптә ничек укыган? – Әнием мәктәптә бишлегә укыган. 
3) Кайсы фәннәрне аеруча яраткан? – Әнием химияне һәм француз телен аеруча яраткан.
4) Әниеңнең дуслары күп булганмы? – Әйе, әниемнең дуслары күп бүлган.
5) Әниеңнең иң якын дустының исеме ничек булган? – Әниемнең иң якын дустының исеме Зоя булган.
6) Мәктәптән соң әниең эшләнгәнме яки укыганмы? Кайда? – Мәктәптән соң әнием Магнитогорск дәүләт тау-металлургия институтында укыган.
7) Әниең белән әтиең кайчан беренче тапкыр очрашканнар? – Әтием дусты һәм әнием иптәш кызы өйләнешкәннәр. Алар үз дусларын Яңа елга чакырганнар. 
8) Аларга ничә яшь булган? – Әниемгә егерме бер яшь булган, әтиемгә – егерме өч.
9) Алар кайчан өйләнешкәннәр? – Алар  бер мең тугыз йөз илле тугызынчы елда өйләнешкәннәр.
10) Син ничәнче елда тугансың? – Мин бер мең тугыз йөз алтмышынчы елда туганмын.

89. а) Ачулан! (сердись!) Мин ачуланам. Мин ачуландым. Мин ачуланганмын.
Җибәр! (отправляй!) Мин җибәрәм. Мин җибәрдем. Мин җибәргәнмен.
Ялганла! (ври!) Мин ялганлыйм. Мин ялганладым. Мин ялганлаганмын.
Бәйлә! (вяжи!) Мин бәйлим. Мин бәйләдем. Мин бәйләгәнмен.
б) Оныт! (помни!) Мин онытам. Мин оныттым. Мин онытканмын.
Тап! (найди!) Мин табам. Мин таптым. Мин тапканмын.
Бүләк ит! (делай подарок!) Мин бүләк итәм. Мин бүләк иттем. Мин бүләк иткәнмен.
Сөйләш! (говори!) Мин сөйләшәм. Мин сөйләштем. Мин сөйләшкәнмен.

90. Габдулла Тукай бик яшьтән ятим калган. – Габдулла Тукай осиротел в раннем детстве.
Башта аның әтисе, соңрак әнисе үлгән. – Вначале умер его отец, затем мать.
Кечкенә Габдулла төрле гаиләләрдә үскән. – Маленький Габдулла рос в разных семьях.
Ул күп авырлыклар күргән. – Он видел много тягот.
Ул бик көчле авырган, шуңа күрә аз яшәгән. – Он очень сильно болел, поэтому мало прожил.

91. 1) О чем он написал в письме? – Ул хатында нәрсәләр турында язган?
2) Я (оказывается) спал очень крепко и ничего не слышал. – Мин бик каты йоклаганмын, икән, бернәрсә дә ишетмәгәнмен.
3) Кто ей это сказал? – Аңа (ул кызга) моны кем әйткән?
4) Ночью на улице прошел дождь. – Төнлә урамда яңгыр яуган.
5) Дети вернулись последним автобусом. – Балалар соңгы автобус белән кайтканлар.
6) Вы (оказывается) вчера поймали много рыбы. – Сез кичә күп балык тоткансыз икән.

92. Ул егылмаган (не упал). Ул борчылмаган (не волновался). Ул аңлатмаган (не объяснял).
Ул өйрәнмәгән (не изучал). Ул көлмәгән (не смеялся). Ул җибәрмәгән (не посылал). Ул онытмаган (не забывал).

94. а) Балачакта мин күп авырмаганмын. – В детстве я много не болел.
Балачакта син күп авырмагансың.
Балачакта ул күп авы́рмаган.
Балачакта без күп авырмаганбыз.
Балачакта сез күп авырмагансыз.
Балачакта алар күп авырмаганнар.
б) Мин моңа гаҗәпләнмәгәнмен. – Я этому не удивился.
Син моңа гаҗәпләнмәгәнсең.
Ул моңа га́җәпләнмәгән.
Без моңа гаҗәпләнмәгәнбез.
Сез моңа гаҗәпләнмәгәнсез.
Алар моңа гаҗәпләнмәгәннәр.

95. 1) Алар бәйрәмгә туганнарын гына чакырганнар, башкаларны ча́кырмаганнар. –
Они на праздник только своих родственников пригласили, других не приглашали.
2) Син бүген көндәлегеңне өйдә оныткансың, ә менә уенчыгыңны о́нытмагансың. –
Ты сегодня свой дневник дома забыл, а вот свою игрушку не забыл. 
3) Әбием мине дарулар белән дә́ванламаган, ә үләннәр белән генә дәвалаган. –
Моя бабушка меня лекарствами не лечила, а лечила только травами.
4) Бик кечкенә вакытта мин көндез йоклаганмын, ә төнлә бер дә йо́кламаганмын. –
Я в раннем детстве днём спал, а ночью нисколько не спал.
5) Сез табибка вакытында килмәгәнсез, соңга калып килгәнсез. –
Вы к врачу вовремя не пришли, пришли с опозданием.
6) Айгөл бу чынаякны юри ватмаган, ялгыш кына ваткан.
Айгуль эту чашку нарочно не разбивала, нечаянно разбила.

96. 1) Әнием бүген эшкә соңга калмаган, чөнки трамвайлар начар йөрмәгәннәр. –
Моя мама сегодня на работу не опоздала, потому что трамваи неплохо ходили.
2) Син бу кофтаңны бик тиз бәйләмәгәнсең икән. –
Ты эту кофту не быстро связала, оказывается.
3) Айдарлар үткән ел Төркиядә ял итмәгәннәр бит. –
Айдар с компанией прошлый год ведь не отдыхали в Турции.
4) Мин кечкенә вакытымда иртә сөйләшә башламаганмын. – Я в детстве рано не начал говорить.
5) Авылда кыр эшләрен вакытында тәмамламаганнармы? – В деревне полевые работы вовремя не закончили?
6) Элек тә бу шәһәрдә халык күп яшәмәгән. – В старину в этом городе много людей не жило.
7) Быел яңгыр күп яумаган, шуңа күрә игеннәр бик яхшы үсмәгәннәр. – В этом году было немного дождей, поэтому хлеба не очень хорошо выросли. 
8) Айгөл имтиханнарга тырышып әзерләнмәгән, шуңа күрә яхшы билгеләр алмаган. – Айгуль к экзаменам старательно не готовилась, поэтому хорошие оценки не получила.

97. 1) Айнурны әнисе сәгать 9га кадәр көтте, ә ул бик соң кайтты. –
Айнура его мама к 9 часам ждала, а он очень поздно вернулся.
2) Соңгы елларда аларның гаиләсе тагын Казанда яшәде. –
В последние годы их семья ещё (опять?) в Казани жила.
3) Алия диктантын яза алмады, шуңа күрә укытучысы аңа кагыйдәләрне кабатларга кушты. – Алия диктант не смогла написать, поэтому её учительница велела ей повторять правила.
4) Айратның ике бабасы да сугышта булдылар һәм икесе дә исән-сау Берлинга кадәр барып җиттеләр. – У Айнура и оба деда были на войне, и оба живыми и здоровыми до Берлина дошли.
5) Сугыш вакынтында Татарстанга башка өлкәләрдән бик күп завод-фабрикалар күчеп килдәләр. – Во время войны в Татарстан из разных областей много заводов эвакуировали. 
6) Татарлар революциядән соң да латин графикасында яздылар. – Татары после революции и латиницей писали.
7) Илшатны барлык дуслары да туган көне белән котладылар, ә син оныттың. –
Ильшата все друзья с днём рождения поздравили, а ты забыл.
8) Кечкенә вакытта без абыем белән дус булмадык, гел сугыштык. –
В детстве мы со старшим братом не были дружны, всё время дрались.

[_Swetlana]

98. Ул дәресләрен әзерләгән: рус теленнән кагыйдәләрне кабатлаган, татар теленнән күнегү язган, геометриядән теореманы өйрәнгән. Ә менә алгебрадан мәсьәләне эшләмәгән, чөнки ул формуланы белмәгән. Кичә ул ашханәдә дежур булган һәм дәрестә булмаган. Бүген теманы дәреслектән үзе укыган, ләкин бернәрсә дә аңламаган. Шуңа күрә ул мәктәпкә иртәрәк барырга һәм классташларыннан ярдәм сорарга теләгән.
Он готовил уроки: по русскому правила повторил, по татарскому языку упражнение написал, по геометрии теорему изучил. А вот по алгебре задачу не сделал, потому что он те формулы не знал. Вчера он был дежурным в столовой и на уроке не был. Сегодня тему по учебнику сам читал, но ничего не понял. Поэтому он хотел в школу пораньше идти и просить одноклассников помочь.

99. Минем күршем Азат быел җәйне авылда ял иткән. – Мой сосед Азат прошлым летом в деревне отдыхал.
Ул еш урманга барган, анда җиләк җәйгән. – Он часто в лес ходил, там ягоды собирал.
Әнисе бу җиләктән тәмле варенье пешергән. – Его мама из этих ягод вкусное варенье варила.
Азат авыл малайлары белән күл буенда уйнаганнар. – Азат с деревенскими мальчиками на берегу озера играл.
Алар анда су кергәннәр, балык  тотканнар, балык ашы пешергәннәр. – Там они купались, ловили рыбу, варили уху.
Азат авылда бик яхшы ял иткән. – Азат в деревне очень хорошо отдыхал.
Ул шәһәргә августның соңгы көннәрендә генә кайткан, чөнки авылда аңа бик рәхәт булган. – Он в город только в последних числах августа вернулся, потому что в деревне ему было очень хорошо.
Бу турыда Азат миңа үзе сөйләгән. – Об этом Азат мне сам рассказал.

100. 1) Лилия бүген беренче дәрескә соңга калган, чөнки трамвайлар начар йөргәнәр. –
Лилия сегодня на первый урок опоздала, потому что трамваи плохо ходили.
2) Абыем институтта укырга тели, шуңа күрә ул имтиханнарга тырышып әзерләнә. –
Старший брат хочет учиться в институте, поэтому он старательно готовится к экзаменам.
3) Балалар укытучыларын бәйрәм белән котларга теләгәннәр, ләкин шәһәрдә грипп буенча карантин игълан ителде. – Дети хотели поздравить учителей с праздником, но в городе объявили каратин по гриппу.
4) Кичә син миңа шалтыраткансың, ә мин өйдә булмадым. –
Вчера ты мне звонил, а меня не было дома.
5) Кечкенә малай агач башына менгән, шуннан соң ул аннан егылып төшкән шулай да ул исән-сау калган. – Маленький мальчик залез на верхушку дерева, потом он оттуда упал, но тем не менее остался жив-здоров.
6) Төнлә кар яуган, шулай да иртәнгә таба ул бөтенләй эреде. –
Ночью шёл снег, но всё равно к утру он весь растаял.

101. 1) Моннан бик күп еллар элек бик еракта, Таулы авылында Хәйдәр исемле бер кеше яшәгән ди. – Много лет тому назад очень далеко в горной деревне, сказывают, жил один человек по имени Хайдар.
2) Хәйдәрнең аты булган. – У Хайдара был конь.     
3) Җәй үткән дә, көз җиткән, һәм Хәйдәр урманга утынга киткән. – Вот лето прошло, осень пришла, и Хайдар поехал в лес за дровами.
4) Ул иртән иртүк чыгып киткән, кичкә барып җиткән. – Раным-рано он выехал, вечером приехал. 
5) Урманда атын агачка бәйләгән, ә үзе эшли башлаган. – В лесу он коня к дереву привязал, а сам начал работать.

102. Каюм Насыйри һәр язны үзенең туган авылына кайтып, анда гади халык белән бергә кырда эшләде. – Каюм Насыри, каждую весну в свою родную деревню возвращался, там вместе с простыми людьми в поле работал. 
Җәйләрен төрле авылларда тарихи истәлекле урыннарны карап, тикшереп йөрде. – Летом ездил в разные деревни, памятные исторические места осматривал и исследовал.
Менә шул вакытта халык белән якыннан аралашты, аның сөйләм телен өйрәнде, авыл картларыннан фольклор материалларын җыйды. – Вот в это время он близко общался с народом, его разговорный язык изучал, от деревенских стариков фольклорные материалы собирал.
Каюм Насыйри акыл хезмәте белән беррәттән кул хезмәте белән дә шөгыльләнгән. – Каюм Насыри занимался умственным трудом попеременно с физическим.
Ял вакытларында ул физик эш эшләргә тырышты, агач эшен бик яратты, рәсем ясады, карта сызды. – В свободное время он старался делать физическую работу, плотничать любил, рисунки рисовал, карты чертил.

103. Минем дустым Марат шәһәрдә яши. Аларның шәһәрендә матур бәйрәмнәр күп була. –
Мой друг Марат в городе живёт. В их городе много красивых праздников бывает.
Һәр көз мәктәбеләрендә өлкәннәр көне үткәрәләр, чөнки шәһәрендә олы яшьтәге кешеләр күп. – Каждой осенью в их школах день пожилого человека отмечают, потому что в их городе много пожилых людей.
Алар бу бәйрәмне яраталар, аны ел буе көтәләр. – Они этот праздник любят, весь год ждут.
Укучылар быел да бәйрәмгә тырышып әзерләнгәннәр. – Школьники и в этом году к празднику старательно готовились.
Бу көнне мәктәпкә кунаклар килгәннәр. – В этот день в школу гости приходили.
Укучылар аларны каршы алганнар, мәктәбен күрсәткәннәр. – Школьники их встречали, свою школу показывали.
Аларның мәктәбе шәһәрдә иң матур мәктәпләрнең берсе, ул кунакларга да бик ошаган. – Их школа в городе одна из самых красивых, гостям она очень понравилась.
Мәктәп директоры кунакларны ашханәгә чакырган. – Директор школы гостей в столовую пригласил.
Өстәлләрдә тәмле ризыклар һәм кайнар чәй иде. – На столах были вкусные кушанья и горячий чай.
Укучылар өлкәннәргә концерт куйганнар, биегәннәр, җырлаганнар. – Школьники гостям (поставили) устроили концерт, танцевали, пели.
Кунаклар бәйрәм өчен укытучыларга һәм укучыларга рәхмәт әйткәннәр. – Гости учителям и ученикам за праздник спасибо сказали.
Алар мәктәптән өйләренә бик шат күңел белән кайтып киткәннәр. – Они из школы по домам с большой душевной радостью расходились.

104. 1) Татарстанның гимнын композитор Рөстәм Яхин язган. –
Гимн Татарстана написал композитор Рустем Яхин.
2) Мин Айсылуга ике хат яздым, ә ул нигәдер берсенә дә җавап бирмәде. –
Я Айсылу два письма написал, а она почему-то даже ни на одно из них не ответила.
3) Бөек Ватан сугышы кайчан башланган, әйтегез әле. –
Скажите-ка, когда началась Великая Отечественная война.
4) Кичә язучылар белән очрашу вакытында башланмады, чөнки кунаклар соңга калып килделәр. – Вчера встреча с писателями вовремя не началась, потому что гости пришли с опозданием.
5) КамАЗ ничәнче елларда төзелгән, беләсезме? – КамАЗ в какие годы строили, знаете?
6) Габдулла Тукай балалар өчен дә, олылар өчен дә язган. – Габдулла Тукай писал и для детей, и для взрослых.
7) Син бу шигырьләрне чыннан да үзең яздыңмы? – Ты эти стихи действительно сам написал?

[_Swetlana]

ФИГЫЛЬНЕҢ ИНФИНИТИВ ФОРМАСЫ
(НЕОПРЕДЕЛЕННАЯ ФОРМА ГЛАГОЛА, ИНФИНИТИВ)

Отвечает на вопрос «Ни́шләргә?» – «Что делать?».
Неопределённая форма глагола не меняется по лицам, числам и временам, обычно употребляется с другим глаголом (вспомогательным или модальным). Образуется от основы глагола при помощи различных аффиксов, в зависимости от количества слогов и конечной буквы основы глагола.

ПРАВИЛО № 1
Глаголы с основой из 2-3 слогов, оканчивающиеся на согласный,
образуют неопределенную форму (инфинитив) при помощи
-ырга/-ергә.  Например:
Ачулан! (а-чу-лан) – Ачулан+ырга (сердиться).
Киен! – Киен+ергә (одеваться).

105. Напишите глаголы в неопределенной форме.
а) Егыл! Оныт! Кычкыр! Утыр! Уян! Егыл! Чистарт!
б) Киен! Чишен! Күрсәт! Күтәр! Өйрән! Пешер! Сикер!

Запомните слова, с которыми обычно употребляются глаголы в неопределенной форме:
Ярый. Ярамый.– Можно. Нельзя.
Кирәк. Кирәкми. Кирәк түгел. –  Надо. Не надо.
Тиеш. Тиеш түгел.– Должен. Не должен.
Мөмкин. Мөмкин түгел. – Можно. Возможно. Нельзя.
Була. Булмый. –  Можно. Нельзя.

106. Переведите. Составьте предложения.
Су коенырга ярыймы? Булышырга кирәк. Кычкырырга ярамый. 
Ачуланырга мөмкин түгел. Йөгерергә кирәкми. Чишенергә мөмкинме? Чакырырга кирәк түгел. Очратырга була. Язып бетерергә тиеш.

107. Переведите.
Варить нельзя. Можно услышать. Надо стараться. Невозможно забыть. Можно сесть? Не надо бояться. Не должен поднимать.

108. Переведите.
1) Здесь купаться нельзя.   
2) На праздник нужно пригласить всех ветеранов.
3) Нельзя бояться новой работы, надо делать. 
4) Сегодня можно закончить работу пораньше. 
5) На улице холодно, надо теплее одеться. 
6) Этого ребенка невозможно ругать. 
7) Нельзя прыгать, соседи спят.

109. Запомните.
Нишләргә ярата? – Что любит делать?
Нишләргә куша? – Что велит делать?
Нишләргә өйрәтә? – Что учит делать?
Нишләргә өйрәнә? – Что учится делать?
Нишләргә тели? – Что хочет делать?
Нишләргә оныта? – Что забывает делать?
Нишләргә киңәш бирә? – Что советует делать?
Нишләргә җыена? – Что собирается делать?
Нишләргә әзерләнә? – Что готовится делать?
Нишләргә курка? – Что боится делать?
Нишләргә уйлый? – Что думает делать?

110. Переведите. Дополните подлежащими.
Йокларга ярата. Очратырга була. Тырышырга киңәш бирә.
Су коенырга барабыз. Тәмле пешерергә өйрәтте. Чакырырга оныттым.
Үзе өйрәнергә уйлый. Булышырга телисез.
Юынырга кушты. Сикерергә куркалар.

111. Переведите. Составьте предложения.
Любит учить. Советует забыть. Собираются пригласить. Боюсь бежать. Учишься вязать. Что думаете делать? Забыл позвонить. Хочу написать.

112. Переведите.
1) Врачи советуют умываться холодной водой.
2) На Новый год хотим пригласить всех родственников.
3) Бабушка боится упасть на ледяной дороге.
4) Почему ты забываешь учить слова?
5) На уроках труда девочки учатся готовить.
6) Мама велела почистить брюки.

[_Swetlana]

ПРАВИЛО № 2
Глаголы с основой из 2-3 слогов, оканчивающейся на гласный,
образуют неопределенную форму (инфинитив)
при помощи -рга/-ргә. Например:
Аша! – Аша+рга (есть).
Сөйлә! – Сөйлә+ргә (рассказать).

113. Образуйте неопределенную форму данных глаголов.
а) Башла! Тукта! Кара! Ела! Уйна! Уйла!
б) Әзерлә! Бие! Сөйлә! Яшә! Эшлә!

114. Переведите. Найдите глаголы в неопределенной форме. Укажите инфинитивную группу (глагол в неопределенной форме со вспомогательным словом).
1) Дәрестә тәрәзәгә карап утырырга ярамый, укытучыны тыңларга кирәк.
2) Яңа тема авыр, ләкин без аңларга тырышабыз.
3) Кечкенә балалар озаграк йокларга тиеш.
4) Кем китап укырга ярата?
5) Син әниеңә нинди бүләк әзерләргә уйлыйсың?
6) Һәр эшне вакытында эшләргә кирәк.

115. Переведите. Составьте предложения.
Аңларга теләми.                                 Сорарга куркабыз.
Туктарга куштылар.                         Яшәргә өйрәтә.
Йокларга вакыт.                                 Еларга оят.
Дәрес әзерләргә онытма.                Башларга буламы?
Охшарга тырышалар.                       Күп ашарга ярамый.

116. Переведите.
Пора (время) понять.                         Надо рассказать.
Стыдно спросить.                                Собираемся спать.
Нельзя красить.                                    Хотим сплясать.
Велит сосчитать.                                  Невозможно работать.
Не должен останавливаться.          Должен понравиться.

117. Переведите.
1) Летом надо покрасить окна.       
2) Ты хочешь участвовать на празднике?
3) О чём хотите нам рассказать?   
4) Мы собираемся посмотреть этот новый фильм.
5) На красный свет ты должен остановиться.
6) Кто не любит читать сказки?
7) Пожилые люди не хотят жить в городе.
8) Каждый человек должен работать.

[_Swetlana]

ПРАВИЛО № 3
Глаголы с основой из одного слога, оканчивающиеся на согласный,
образуют неопределенную форму (инфинитив)
при помощи -ырга/ергә.
Например:     
Бир! – Бир+ергә (дать).
Кал! – Кал+ырга (остаться).
Исключения:
Эл! – Эл+әргә (вешать).
Көл! – Көл+әргә (смеяться).

118. Напишите глаголы в неопределенной форме.
а) Бар! Сал! Тор! Бул! Ал!
б) Көл! Күр! Тор! Эл! Кер!

119. Переведите. Найдите инфинитивную группу.
Очучы булырга тели. Иртә торырга кирәк. Автобус белән дә барырга була. Кайдан алырга мөмкин? Кире бирергә кушмадылар. Җәяү йөрергә киңәш иттеләр. Кечкенәләрдән көләргә ярамый. Белергә тиеш түгел. Үзебез күрергә телибез.

120. Переведите.
Хочет остаться дома. Должен стоять здесь. Можно войти? Домой идти нельзя. Любим ходить пешком. Советую прийти. Почему не должны знать? Стараются увидеть.

121. Вместо точек напишите подходящие глаголы.
1) Миңа бүген өйдә ... ярыймы?
2) Буш чиләкләргә су ... кирәк.
3) Бәйрәмгә кемнәргә ... мөмкин?
4) Алдагы дәрескә бу сүзләрне барыгыз да ... тиеш.
5) Карт кешеләрдән ... ярамый.
6) Киемнәрне монда ... ярыймы?
7) Бу кеше сезне ... тели.
(Кил! Күр! Кал! Көл! Сал! Эл! Бел!)

122. Переведите.
1) Папа должен это знать.
2) Айрат не хочет приходить один.
3) Нельзя постоянно (всегда) ездить на машине.
4) Советуем чаще ходить пешком.
5) Стыдно смеяться над больными людьми!
6) Мама велела помыть полы.
7) Можно увидеть вашего брата?

[_Swetlana]

ПРАВИЛО № 4
Глаголы с основой из одного слога, оканчивающиеся на «й» или «и»,
образуют неопределенную форму (инфинитив)
при помощи -ярга/- яргә. Например:
Җый! – Җы+ярга [җы̌йарға] (собирать).
Ки! – Ки+яргә [кийәргә] (надевать).

123. Переведите. Скажите, в какой форме употреблены глаголы.
1) Бу чәчәкләрне вазага куй. – Бу чәчәкләрне вазага куярга кирәк.
2) Бүген салкын, пәлтәләрегезне киегез. – Бүген салкын, пәлтәләрегезне кияргә онытмагыз.
3) Кеше әйберенә тимә! – Кеше әйберенә тияргә ярамый.
4) Пычрак аяк киемеңне монда куйма! – Пычрак аяк киемеңне чиста идәнгә куярга уйлыйсыңмы?

124. Переведите.
1) Надо собирать ягоды.
2) Советую надеть теплую одежду.
3) Не забудьте положить дневники на стол.
4) Нельзя трогать эти вещи.

[_Swetlana]

ПРАВИЛО № 5
Глаголы с основой из одного слога, неоканчивающейся на р, л, й,
образуют неопределенную форму (инфинитив)
при помощи -арга/ -әргә. Например:
Ач! – Ач+арга (открывать).
Эч! – Эч+әргә (пить).
Примечание: Правила образования неопр. формы глаголов даны по Литвинову И. Л.

125. Напишите глаголы в неопределенной форме.
а) Кач! Тап! Чап! Сук! Яз! Ят!
б) Йөз! Кит! Көт! Тек! Үс! Төш! Эч!

125. Переведите. Составьте предложения.
Хат язарга теләми. Сугарга ярамый. Качарга телиләр. Юарга кирәк. Ерак йөзәргә кирәкми. Көтәргә кушам. Ятарга һәм ял итәргә була. Тагын үсәргә тиешме?

127. Переведите.
Советует подождать. Учится кататься на коньках. Стараюсь уехать один. Помогаем мыть кабинет. Велела помыть и вытереть.

128. Образуйте неопределенную форму данных глаголов.
Гаҗәплән, хәтерлә, казы, кап, бәр, ти, телә, җыен, җыештыр, котла, ашык, сагын.

129. Переведите. Найдите в предложениях инфинитивную группу.
а) Кирәк, кирәкми, кирәк түгел. Барырга кирәкме? Йөгерергә кирәкми, сикерергә дә кирәк түгел. Еларга да кирәкми, кычкырырга да кирәкми, тынычланырга кирәк.
б) Ярый, ярамый. Алырга ярамый, карарга гына ярый. Дәреслекне ачарга ярамый, ә укытучыдан сорарга ярый.
в) Мөмкин, мөмкин түгел. Аңларга мөмкин, гафу итәргә мөмкин түгел. Онытырга мөмкин, белмәскә мөмкин түгел.

[_Swetlana]

Отрицательная форма инфинитива
образуется от основы глагола
при помощи аффикса -маска/мәскә. Например:
Йокла+маска (не спать).
Эч+мәскә (не пить).

130. Напишите глаголы в отрицательнои форме инфинитива.
Катнаш, ачулан, йокла, буя, көт, өз, әйт, пешер.

131. Напишите глаголы в отрицательнои форме инфинитива.
Үрнәк: Үтүкләргә, үтүклә, үтүкләмәскә.
Үтүкләргә, сындырырга, югалтырга, җыелырга, куарга, су сибәргә, көләргә, бәрергә, җитәргә, җибәрергә, куркырга.

132. Найдите основу данных глаголов, образуйте обе формы инфинитива.
Үрнәк: Авырый, авыр, авырырга, авырмаска.
а) Авырый, үтүклиләр, төзиләр, бәреләм, ашатасың, тегәбез, таныйсыңмы?, өйрәтәбез, әзерләнә, ташлыйм.
б) Суладык, эшләрбезме?, тынычланыгыз, кызынам, танышмадык, белмәгәннәр, тырышкан, тулдымы, уйламадык, ватмагыз.

133. Переведите, добавляя вспомогательные глаголы.
Үрнәк: Кечкенәләргә кычкырмаска тырышам.
Дәрестә йокламаска. Кычкырып көлмәскә. Дусларга ялганламаска. Салкын елгада йөзмәскә. Яңгыр астында йөрмәскә. Эшкә соңга калмаска. Китапларны ертмаска.

134. Переведите. Укажите инфинитивную группу.
Тәмәке тартмаска кирәк.
Соңга калырга ярамый.
Бик соң ятмаска тырышыгыз.
Кичкә аш пешерергә тиеш.
Күп ашамаска кирәк.
Еш ашарга киңәш итә.
Шулай әйтергә ярыймы?
Бармаска кирәк иде.
Онытырга мөмкин түгел.
Курыкмаска өйрән.

135. Напишите глаголы в отрицательной форме инфинитива.
Кире бирергә кирәк.
Озак уйларга ярый.
Шалтыратырга мөмкинме?
Үтүкләргә кушты.
Ачуланырга ярамый.
Дөресен әйтергә киңәш бирделәр.
Чакырырга уйладым.

136. Дополните.
Нишләмәскә кушты? Күтәрмәскә кушты, ...
Нишләмәскә теләде? Әйтмәскә теләде, ...
Нишләмәскә тырышты? Күрмәскә тырышты, ...
Нишләмәскә өйрәнде? Ашыкмаска өйрәнде, ...
Нишләмәскә җыенды? Укымаска җыенды, ...

137. Переведите.
Не мыть посуду холодной водой. Не кричать на взрослых. Не слушать плохие советы. Не писать на партах. Не разбивать стекла. Не играть долго на улице. Не смотреть долго телевизор. Не разговаривать на уроке.

138. Вместо точек напишите подходящие по смыслу глаголы.
1) Чәчәкләрне ничек ... кирәк?
2) Аларны кайчан ... була?
3) Гладиолусларны бер-ике чәчәге ачылгач ... мөмкин.
4) Чәчәкләрне өлгергән җиләк-җимеш янында ... ярамый.
(Тот, сакла, кис, өз.)

139. Вместо точек напишите подходящие по смыслу глаголы.
Алияләргә бүген кунаклар ... тиеш. Шуңа күрә ул иртән-иртүк уянды, әнисенә ... теләде. Тиз генә юынып киенде дә чәй ... утырды. Аннан соң әнисе аңа кибеткә һәм базарга ... кушты. Бик күп әйберләр ... кирәк икән, шуңа күрә Алия кулына зур сумка алды. Базарда ул тиз-тиз йөрде, шулай да сәгать 12 нче киткән иде.  Ул ... тырышты, чөнки аның әле эше бик күп иде.  Сәгать 3кә кадәр өйне ... , идәнне ... , тузан ... , гөлләргә ... , келәмнәрне ... кирәк. Ә аннары әнисенә салатлар ... , өстәл ... булышыр. Сәгать 3тә инде кунаклар да килә башларлар.
(Әзерлә, ю, сатып ал, кер, яса, кил, бар, сөрт, булыш, сип, эч, чистарт, ашык, җыештыр).

140. Вместо точек напишите подходящие глаголы (можно, нельзя, хотеть, велеть и т. д.). Назовите инфинитивную группу.
1) һәр әйберне үз урынына куярга ... .     
2) Кеше әйберенә беркайчан да тияргә ... .
3) Мин көз көне урманда гөмбә җыярга ... . 
4) Бүген урамда бик салкын, җылы киенергә ... .
5) Бу кәстрүлгә тияргә ... , ул әле бик кайнар.
6) Әнием миңа бәрәңгеләрнең иң эреләрен генә җыярга ... .
7) Син бу матур күлмәгеңне бәйрәмнәрдә генә кияргә ... .
8) Без 8 нче Март бәйрәменә әниләргә зур концерт куярга ....

141. Допишите предложения, используя данные в скобках инфинитивные группы.
1) Минем сеңлемә табиблар урамга ... .                 
2) Юеш кием белән ....
3) Ул миңа китабын ... .                                                 
4) Әнием мине каникулда авылга ....
5) Ул үзенең серен миңа ... .                                       
6) Дәрестә мин ... .
7) Әтисе Айратны караңгыда ... .                               
8) Салкын яңгыр астында ....
(Бирмәскә җыена, чыкмаска кушты, сөйләшмәскә тырышам, йөрмәскә кирәк, җибәрмәскә уйлады, әйтмәскә теләде, курыкмаска өйрәтте, тормаска тырышыгыз.)

142. Переведите данные в скобках инфинитивные группы глаголов и допишите предложения.
1) Миңа быел ничек тә булса Мәскәүгә туганнарым янына ... .
2) Сеңлемә әле 5 кенә яшь, әмма ул инде ... .
3) Наилә телләр өйрәнергә бик сәләтле, шуңа күрә ул чит телләр факультетына ... .
4) Алар бу җәйдә диңгез буена ... . 
5) Әтиләр улларын төрле эшләр ... .
(Нужно постараться поехать, хочет научиться писать, думает поступить учиться, решили поехать отдохнуть, должны научить делать.)

143. Глаголы, данные в скобках, напишите в неопределенной форме по образцу. Укажите инфинитивную группу. Переведите.
Үрнәк: Уянасың. Уян! Уянырга. Уянырга вакыт.
1) Күзеңне ачып сәгатькә кара әле, (уянасың) вакыт түгелме?
2) Без (су коенабыз) бара идек, сезне күрдек тә (исәнләшәбез) туктадык.
3) Башка җирдә әле сиреньнәр чәчәк (аттылар) ашыкмыйлар, ә сездә инде нинди матур!
4) Безгә бакчагыз аша (үтегез) рөхсәт итегез әле.
5) Бу язучының әнисе безнең авылдан (булган) тиеш.
6) Тормыш шундый инде ул: (яшибез), димәк, (эшләдек) кирәк.
7) Марат ни өчендер кире уйлаган, ул да безнең белән (бар!) булды.
8) Туганнар үзара сөйләшкәннәр дә (ярдәм итәләр) булганнар.
9) Кунаклар өчен өстәлне икенче бүлмәдә (әзерлибез) кирәк.
10) Айгөл чиләкне тизрәк (тутыра) тырыша, ә чиләк тулмый да тулмый.

144. Правильно употребите глаголы.
Әзерлә – әзерлән (готовь – готовься).
1) Син бүген дәресләргә ... онытмадыңмы?
2) Иртәгә бик якын дустымның туган көне, аңа нинди бүләк ... икән?
3) Телевизор озак карап утырма, йокларга ... кирәк.
4) Сиңа табынны кем ... тиеш?

145. Правильно употребите глаголы.
Сакла – саклан (береги – берегись).
1) Хәзер урамда машиналар бик күп, ... кирәк.
2) Әти-әниләрегезне һәрвакыт ... тырышыгыз.
3) Бу матур курчак – әбиемнең бүләге, шуңа күрә мин аны ... тырышам.
4) Кыш көне грипп авыруыннан ничек ... була?

146. Правильно употребите глаголы.
Ю – юын (мой – мойся). 
Сөрт– сөртен (вытирай – вытирайся).
1) Пычрак савыт-сабаны салкын су белән ... кирәкми.
2) Башта сабын белән ..., аннан соң чиста сөлге белән ... кирәк.
3) Мин еш авырыйм, шуңа күрә табиб миңа салкын су белән ... кушты.
4) Мин үз керләремне һәрвакыт үзем ... тырышам.
5) Тузанны һәр көн ... тырыш!

147. Допишите инфинитивные группы.
1) Әнием, хәзер миңа телевизор карарга ... , мин инде дәресләремне әзерләдем.
2) Салкын җирдә озак утырырга ... , ... мөмкин.
3) Миңа озак ... ярамый, чөнки ... .
4) Аңа авыр күтәрергә ..., чөнки ул әле кечкенә.
5) Без шул язучы белән танышырга ... .
6) Апам һәрвакыт кешеләргә булышырга ... .
7) Укучының китап-дәфтәрләре чиста ... тиеш.
8) Тамак авыртканда кайнар сөтне бал белән ... кирәкме?
9) Кеше – табигать баласы, шуңа күрә һәркем табигатьне ... һәм ... тиеш.
10) Син күршеңне бәйрәм белән ... онытмадыңмы?
11) Бүлмәдә шундый эссе, тәрәзәләрне ачарга ...?
12) Гөмбәләрне сындырырга ..., пычак белән генә ... кирәк.
 
148. Переведите. Найдите инфинитивные группы.
1) Йокы алдыннан күп ашарга ярамый. – Йокы алдыннан күп ашамаска кирәк.
2) Юеш кием белән йөрергә ярамый. – Юеш кием белән йөрмәскә кирәк.
3) Танышлар белән һәрвакыт исәнләшергә кирәк. – Танышлар белән исәнләшмәскә ярамый.

149. Переведите.
1) Мама не велела сестренке выходить на улицу. – Мама велела сестренке не выходить на улицу.
2) Ты не должен опаздывать на уроки. – Ты должен никогда не опаздывать на уроки.
3) Нельзя близко подходить к злой собаке. – К злой собаке близко не подходить!
4)Врач не советовал мне много ходить. – Врач посоветовал мне много не ходить.

150. Переведите.
1) Конец этой истории должен всем понравиться.
2) Нужно спешить, пора начинать праздник.
3) Мама велела нарезать овощи.
4) В то время ему трудно было все понять, ему надо было еще подрасти.
5) Постарайся успокоиться, нельзя так громко кричать.
6) Надо не разговаривать, надо дело делать.
7) Куда надо идти, я и сам не знаю.
8) Можно не знать, но нельзя не хотеть знать.
9) Маленьких детей не любить невозможно.

[_Swetlana]

Биремнәр
105. а) Егыл! – егылырга (падать). Оныт! – онытырга (забыть).
Кычкыр! – кычкырырга (кричать). Утыр! – утырырга (садиться, сидеть, сесть).
Уян! – уянырга (проснуться, просыпаться). Чистарт! – чистартырга (чистить).
б) Киен! – киенергә (одеваться). Чишен – чишенергә (раздеваться).
Күрсәт! – күрсәтергә (показывать, изображать). Күтәр! – күтәрергә (поднимать, повышать).
Өйрән! – өйрәнергә (изучать). Пешер!  – пешерергә (варить).
Сикер! – сикерергә (прыгать).

106. Бу буада су коенырга ярыймы? – В этом пруду можно купаться?
Әнигә булышырга кирәк. – Маме нужно помогать.
Урамда кычкырырга ярамый. – На улице кричать нельзя.
Юк нәрсәгә ачуланырга мөмкин түгел. – Нельзя раздражаться из-за пустяка.
Мәктәптә йөгерергә кирәкми. – В школе бегать не надо.
Безгә чишенергә мөмкинме? – Нам можно раздеваться?
Кунаклар чакырырга кирәк түгел. – Приглашать гостей не нужно.
Урманбызда аю очратырга була. – В нашем лесу можно встретить медведя.
Син контроль эшеңне вакытында язып бетерергә тиеш. – Ты должен закончить писать свою контрольную работу вовремя.

107. Варить нельзя. – Пешерергә ярамый.
Можно услышать. – Ишетергә була.
Надо стараться. – Тырышырга кирәк.
Невозможно забыть. – Онытырга мөмкин түгел.
Можно сесть? – Утырырга ярыймы?
Не надо бояться. – Куркырга кирәкми.
Не должен поднимать. – Күтәрергә тиеш тугел.

108. 1) Здесь купаться нельзя. – Монда су коенырга  ярамый.   
2) На праздник нужно пригласить всех ветеранов. –
Бәйрәмгә бар ветеранларны чакырырга кирәк.
3) Нельзя бояться новой работы, надо делать. –
Яңа эштән курыкырга  ярамый,  эшләргә кирәк.
4) Сегодня можно закончить работу пораньше. – Бүген эшне иртәрәк бетерергә ярый.
5) На улице холодно, надо теплее одеться. – Урамда салкын, җылырак киенергә кирәк.
6) Этого ребенка невозможно ругать. – Бу бала  әрләргә мөмкин түгел.
7) Нельзя прыгать, соседи спят. – Сикерергә ярамый, күршеләр йоклыйләр.

110. Мәчеләр йокларга ярата. – Кошки любят спать.
Өй эшемдә күп хаталар очратырга була. – В моей домашней работе можно обнаружить много ошибок.
Укытучыбыз тырышырга киңәш бирә. – Наш учитель советует стараться.
Без су коенырга барабыз. – Мы идём купаться.
Әбием миңа тәмле пешерергә өйрәтте. – Моя бабушка учила меня вкусно печь (готовить).
Мин бәйрәмгә кунаклар чакырырга оныттым. – Я забыла пригласить гостей на праздник. 
Гали үзе өйрәнергә уйлый. – Али думает (намеревается) учиться сам.
Сез безгә булышырга телисез. – Вы хотите нам помочь.
Балалар бакчасы тәрбиячесе сабыйларга юынырга кушты. – Воспитатель детского сада велел малышам умываться.
Кечкенә бәбкәләр суга сикерергә куркалар. – Маленькие гусята бояться прыгать в воду.

111. Наш сосед по саду любит учить садоводству. – Безнең бакча күршесе бакчачылык фәнегә өйрәтергә ярата.
Мой друг советует её забыть. – Дустым аны онытырга киңәш бирә.
Они на Новый год собираются пригласить гостей. – Алар Яңа елга кунаклар чакырырга җыеналар (уйлыйлар).
Я боюсь бежать по тёмной дороге. – Мин караңгы юлга йөгерергә куркам.
Ты учишься вязать варежки. – Син бияләй бәйләргә өйрәнәсең.
Что вы думаете делать? – Сез нишләргә уйлыйсыз?
Я забыл позвонить домой. – Мин өйгә шалтыратырга оныттым.
Я хочу написать вам письмо. – Мин сезгә хат язарга телим.

112. 1) Врачи советуют умываться холодной водой. –
Табиблар салкын су белән юынырга киңәш бирә(ләр).
2) На Новый год хотим пригласить всех родственников. –
Яңа елга бар (*бөтен) туганнарны чакырырга телибез. 
3) Бабушка боится упасть на ледяной дороге. –
Әби бозлы юлда егылырга курка.
4) Почему ты забываешь учить слова? –
Син нигә сүзләр ятларга онытасың?
5) На уроках труда девочки учатся готовить. –
 Хезмәт дәресләрендә кызлар пешергә өйрәнәләр.
6) Мама велела почистить брюки. –
Әни чалбарны чистартырга кушты.
* бөтен более раговорное

113. а) Башла! – башларга (начать, начинать). Тукта! – туктарга (остановиться, перестать).
Кара! – карарга (смотреть). Ела! – еларга (плакать).
Уйна! – уйнарга (играть). Уйла! – уйларга (думать).
б) Әзерлә! – әзерләргә (готовить). Бие! – биергә (плясать).
Сөйлә! – сөйләргә (говорить, рассказывать).
Яшә! – яшәргә (жить). Эшлә! – эшләргә (работать).

114. 1) Дәрестә тәрәзәгә карап утырырга ярамый, укытучыны тыңларга кирәк. – На уроке сидеть и в окно смотреть нельзя, нужно слушать учителя.
2) Яңа тема авыр, ләкин без аңларга тырышабыз. – Новая тема трудная, но мы стараемся понять.
3) Кечкенә балалар озаграк йокларга тиеш. – Маленькие дети должны дольше спать.
4) Кем китап укырга ярата? – Кто любит читать книги?
5) Син әниеңә нинди бүләк әзерләргә уйлыйсың? – Ты своей маме какой подарок думаешь приготовить?
6) Һәр эшне вакытында эшләргә кирәк. – Любую работу нужно делать вовремя.

115. Переведите. Составьте предложения.
Эт боерыкларымны аңларга теләми. – Собака не хочет понимать мои команды.                               
Алар белмиләр, ләкин сорарга куркалар. – Они не знают, но боятся спросить.
Юл-патруль хезмәте инспекторлары йөртүчегә туктарга куштылар. – Инспекторы дорожно-патрульной службы велели водителю остановиться.
Классик әдәбият безгә яшәргә өйрәтә. – Классическая литература учит нас жить.
Йокларга вакыт җитте, караватка ят. – Пришло время спать, ложись в кровать.                                 
Малайларга еларга оят. – Мальчикам плакать стыдно.
Төшке аштан соң дәрес әзерләргә онытма. – После обеда не забудь приготовить урок.               
Концертыбызны башларга буламы? – Наш концерт можно начинать?
Малайлар әтиләргә охшарга тырышалар. – Мальчики стараются быть похожими на отцов.                       
Кичен күп ашарга ярамый. – Вечером много есть нельзя.

116. Пора (время) понять. – аңларга вакыт.                         
Надо рассказать. – сөйләргә кирәк.
Стыдно спросить. – сорарга оят.                               
Собираемся спать. – йокларга җыенабыз.
Нельзя красить. – буярга ярамый.                                 
Хотим сплясать. – биергә телибез.
Велит сосчитать. – санарга куша.                                 
Невозможно работать. – эшләргә мөмкин түгел.
Не должен останавливаться.  – туктарга тиеш түгел.         
Должен понравиться. – ошарга тиеш.

117. 1) Летом надо покрасить окна. – Җәен тәрәзәләрне буярга кирәк.     
2) Ты хочешь участвовать на празднике? – Син бәйрәмдә катнашырга телисеңме?
3) О чём хотите нам рассказать? –  Безгә нәрсә турында сөйләргә телисез? 
4) Мы собираемся посмотреть этот новый фильм. – Без бу яңа фильмне карарга җыенабыз.
5) На красный свет ты должен остановиться. – Кызыл яктыга син туктарга тиешсең.
6) Кто не любит читать сказки? – Кем әкиятләр укырга яратмый?
7) Пожилые люди не хотят жить в городе. – Олы яшьтәге кешеләр шәһәрдә яшәргә теләмиләр.
8) Каждый человек должен работать. – Һәр кеше эшләргә тиеш.

118. а) Бар! – барырга (идти). Сал! – салырга (продавать). Тор! – торырга (стоять, находиться). Бул! – булырга (быть). Ал! – алырга (брать)
б) Көл! – көләргә (смеяться, усмехаться). Күр! – күрергә (видеть, считать). Эл! – эләргә (вешать). Кер! – керергә (входить).

119. Очучы булырга тели. – Хочет стать лётчиком.
Иртә торырга кирәк. – Нужно рано встать.
Автобус белән дә барырга була. – Можно и на автобусе доехать.
Кайдан алырга мөмкин? – Откуда можео взять?
Кире бирергә кушмадылар. – Не разрешили давать обратный билет.
Җәяү йөрергә киңәш иттеләр. – Советовали ходить пешком.
Кечкенәләрдән көләргә ярамый. – Над маленькими смеяться нельзя.
Белергә тиеш түгел. – Не должен знать.
Үзебез күрергә телибез. – Хотим увидеть сами.

120. Хочет остаться дома. – Өйдә калырга тели.
Должен стоять здесь. – Монда торырга тиеш.
Можно войти? – Керергә ярыймы?
Домой идти нельзя. – Өйгә барырга ярамый.
Любим ходить пешком. – Җәяү йөрергә яратабыз.
Советую прийти. – Килергә киңәш бирәм.
Почему не должны знать? – Ниге белергә тиеш түгел?
Стараются увидеть. – Күрергә тырыша.

121. 1) Миңа бүген өйдә калырга ярыймы? – Можно мне сегодня остаться дома?
2) Буш чиләкләргә су салырга кирәк. –  В пустые вёдра нужно налить воды.
3) Бәйрәмгә кемнәргә килергә мөмкин? – Кому можно прийти на праздник?
4) Алдагы дәрескә бу сүзләрне барыгыз да белергә тиеш. – К следующему уроку вы все должны знать эти слова.
5) Карт кешеләрдән көләргә ярамый. – Нельзя смеяться над старыми людьми.
6) Киемнәрне монда эләргә ярыймы? – Можно повесить здесь одежду?
7) Бу кеше сезне күрергә тели. – Этот человек хочет вас увидеть.

[_Swetlana]

122. 1) Папа должен это знать. – Әти моны белергә тиеш.
2) Айрат не хочет приходить один. – Айрат ялгыз (*берүзе) килергә телми.
3) Нельзя постоянно (всегда) ездить на машине. – Машинада йөрергә һәрвакыт ярамый.
4) Советуем чаще ходить пешком. – Ешрак җәяү йөрергә кинәш бирәбез.
5) Стыдно смеяться над больными людьми! – Авырулардан (*авыру кешеләрдән) көләргә оят!
6) Мама велела помыть полы. – Әни идәннәр юарга кушты.
7) Можно увидеть вашего брата? – Абыегызны күрергә ярыймы?
* берүзе - более разговорное

123. 1) Бу чәчәкләрне вазага куй. – Поставь эти цветы в вазу. (императив)
Бу чәчәкләрне вазага куярга кирәк. – Эти цветы нужно поставить в вазу. (индикатив)
2) Бүген салкын, пәлтәләрегезне киегез. – Сегодня холодно, наденьте ваши пальто. (императив)
Бүген салкын, пәлтәләрегезне кияргә онытмагыз. – Сегодня холодно, не забудьте надеть ваши пальто. (императив)
3) Кеше әйберенә тимә! – Чужую вещь не трогай! (императив)
Кеше әйберенә тияргә ярамый. – Чужую вещь нельзя трогать.
4) Пычрак аяк киемеңне монда куйма! – Свою грязную обувь сюда не ставь! (императив)
Пычрак аяк киемеңне чиста идәнгә куярга уйлыйсыңмы? – Намереваешься поставить свою грязную обувь на чистый пол? (индикатив, вопросительное)

124. 1) Надо собирать ягоды. – Җиләк җыярга кирәк.
2) Советую надеть теплую одежду. – Җылы киемнәр кияргә киңәш бирәм.
3) Не забудьте положить дневники на стол. – Көндәлекләрне өстәлгә куярга онытмагыз.
4) Нельзя трогать эти вещи. – Бу әйберләргә тияргә ярамый.

125. а) Кач! – качарга (прятаться). Тап! – табарга (находить). Чап! – чабарга (косить).
Сук! – сугарга (бить, ударить, стукать). Яз! – язарга (писать). Ят! – ятарга (лежать).
б) Йөз! – йөзәргә (плавать). Кит! – китәргә (уходить). Көт! – көтәргә (ждать).
Тек! – тегәргә (шить). Үс! – үсәргә (расти). Төш! – төшәргә (спускаться, сходить, сниматься).
Эч! – эчәргә (пить).

126. Ул бүген хат язарга теләми. – Сегодня он не хочет писать письмо.
Кечкенәләргә сугарга ярамый. – Малышей бить нельзя.
Алар сарайда качарга телиләр. – Они хотят спрятаться в сарае.
Бу кыярларны яхшылап юарга кирәк. – Эти огурцы нужно хорошенько вымыть.
Бу яр буенда ерак йөзәргә кирәкми. – У этого берега не нужно далеко заплывать.
Барыгызга да көтәргә кушам. – Всем вам приказываю ждать.
Туктау урынында ятарга һәм ял итәргә була. – На привале можно лечь и отдыхать.
Сарымсак тагын үсәргә тиешме? – Чеснок ещё должен расти?

127. Советует подождать. – Көтәргә киңәш бирә.
Учится кататься на коньках. – Тимераякта шуарга укый.
Стараюсь уехать один. – Берүзе китеп барырга җыенам.
Помогаем мыть кабинет. – Кабинетны юарга булышабыз.
Велела помыть и вытереть. – Юарга һәм сөртәргә кушты.

128. Гаҗәпләнергә (удивляться), хәтерләргә (помнить), казырга (копать), кабарга (кусать), бәрергә, тияргә (трогать, касаться), теләргә (желать), җыенырга (собираться, готовиться, намереваться), җыештырырга (убирать, прибирать), котларга (поздравлять), ашыгырга (торопиться, спешить), сагынырга (тосковать, скучать).

129. а) Кирәк, кирәкми, кирәк түгел. – Нужно, не нужно, не нужно.
Барырга кирәкме? – Нужно ехать?
Йөгерергә кирәкми, сикерергә дә кирәк түгел. – Бегать не нужно, прыгать тоже не нужно.
Еларга да кирәкми, кычкырырга да кирәкми, тынычланырга кирәк. – И плакать не нужно, и кричать не нужно, нужно успокоиться.
б) Ярый, ярамый. – Можно, нельзя.
Алырга ярамый, карарга гына ярый. – Брать нельзя, можно только смотреть.
Дәреслекне ачарга ярамый, ә укытучыдан сорарга ярый. – Открывать учебник нельзя, а у учителя спрашивать можно.
в) Мөмкин, мөмкин түгел. – Можно, возможно; нельзя.
Аңларга мөмкин, гафу итәргә мөмкин түгел. – Можно понять, простить нельзя.
Онытырга мөмкин, белмәскә мөмкин түгел. – Можно забыть, не знать нельзя.

130. Напишите глаголы в отрицательной форме инфинитива.
Катнаш – катна́шмаска (не участвовать, не общаться), ачулан – ачуланмаска (не злиться, не сердиться), йокла – йокламаска (не спать), буя – буямаска (не красить), көт – көтмәскә (не ждать), өз – өзмәскә (не рвать, не срывать), әйт – әйтмәскә (не сказать, не говорить), пешер – пешермәскә (не печь, не варить).

131.Үтүкләргә, үтүклә, үтүкләмәскә (не гладить),
сындырырга – сындыр – сындырмаска (не ломать),
югалтырга – югалт – югалтмаска (не терять),
җыелырга – җыел – җыелмаска (не собираться, не скапливаться),
куарга – ку – кумаска (не генать, не выгонять, не торопить),
су сибәргә – су сип – су сипмәскә (не поливать),
көләргә – көл – көлмәскә (не смеяться, не усмехаться),
бәрергә – бәр – бәрмәскә (не бить, не ударить),
җитәргә – җит – җитмәскә (не достичь, не дойти, не хватать) ,
җибәрергә – җибәр – җибәрмәскә (не отправлять, не посылать, не пустить),
куркырга – курык – курыкмаска (не бояться).

132. Авырый, авыр, авырырга, авырмаска (не болеть);
үтүклиләр, үтүклә, үтүкләргә, үтүкләмәскә (не гладить);
төзиләр, төзе, төзергә, төземәскә (не строить);
бәреләм, бәрел, бәрелергә, бәрелмәскә (не удариться, не задеть);
ашатасың, ашат, ашатырга, ашатмаска (не кормить);
тегәбез, тек, тегәргә, текмәскә (не шить);
таныйсыңмы?, таны, танырга, танымаска (не узнать);
өйрәтәбез, өйрәт, өйрәтергә, өйрәтмәскә (не учить, не научить);
әзерләнә, әзерлән, әзерләнергә, әзерләнмәскә (не готовиться, не подготовиться);
ташлыйм, ташла, ташларга, ташламаска (не бросать, не выкидывать).
б) Суладык, сула, суларга, суламаска (не увлажнять, не смачивать);
эшләрбезме?, эшлә, эшләргә, эшләмәскә (не работать);
тынычланыгыз, тынычлан, тынычланырга, тынычланмаска (не успокоиться);
кызынам, кызын, кызынырга, кызынмаска (не греться, не согреться, не загорать);
танышмадык, таныш, танышырга, танышмаска (не знакомиться, не познакомиться);
белмәгәннәр, бел, белергә, белмәскә (не знать);
тырышкан, тырыш, тырышырга, тырышмаска (не стараться);
тулдымы?, тул, тулырга, тулмаска (не быть полным, не исполниться);
уйламадык, уйла, уйларга, уйламаска (не думать);
ватмагыз, ват, ватарга, ватмаска (не ломать).

133. Кечкенәләргә кычкырмаска тырышам. – На маленьких стараюсь не кричать.
Дәрестә йокламаска тырышам. – На уроке стараюсь не спать. 
Кычкырып көлмәскә тырышам. – Стараюсь громко не смеяться.
Дусларга ялганламаска тырышам. – Стараюсь не обманывать друзей.
Салкын елгада йөзмәскә тырышам. – Стараюсь не плавать в холодной реке.
Яңгыр астында йөрмәскә тырышам. – Стараюсь не гулять под дождём.
Эшкә соңга калмаска тырышам. – Стараюсь не опаздывать на работу.
Китапларны ертмаска тырышам. – Стараюсь не рвать книги.